प्रो: मुरलीमनोहरपाठकः प्रो. जयकान्तसिंहशर्मा प्रो. शिवशङ्करमिश्रः

शोध-प्रकाशन-विभागः

श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्ट्रियसंस्कृतविश्वविद्यालयः

नवदेहली-110016

संस्कृतविश्वविद्यालय-ग्रन्थमालायाः 113 पुष्पम्‌

श्रीसम्प्रदायाचार्य-जगदगुरुस्वामिश्रीरामानन्दाचार्यचरणैः समुद्‌ भासितः

श्रीवेष्णवमताव्जभास्करः

प्रधानसम्पादकः प्रो. मुरलीमनोहरपाठकः कुलपतिः

व्याख्याकारः

प्रो. जयकान्तसिंहशर्मा वेदवेदाङ्गपीठप्रमुखः,

व्याकरणविभागाध्यक्षचरश्च

सम्पादकः प्रो. शिवशड्रमिश्रः शोधविभागाध्यक्षः

श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्टियिसस्कृतविश्वविद्यालयः

नवदेहली-110016

प्रकाशक;

श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्ट्रियसंस्कृतविश्वविद्यालयः बी-4, कुतुबसांस्थानिकक्षेत्रम्‌, नवदेहली-110016

© प्रकाशकाधीन:

प्रकाशनवर्षम्‌ : 2022

ISBN : 81-87987-90-1

मूल्यम्‌ : 350.00

मुद्रकः डी.बी. प्रिन्टर्स 97-यू.बी., जवाहरनगरम्‌, देहली-110007

ग्रन्थकारो जगद्गुरुः श्रीरामानन्दाचार्यभगवत्पादः ध्वस्तध्वान्तो5स्मि लब्धार्थो यत्कृपामिहिरत्विषा। रामानन्दमहं वन्दे स्वाचार्य तं जगद्गुरुम्‌।।

(४)

।। श्रीहरिः ।।

नैवेद्यम्‌

अधिप्राणि सुखं समेधयितुं सुहृदाचार्यतल्लजानामुपक्रमोऽयं पुरुकार- कवान्‌ शब्दराशिः कल्याणाय क्रियार्थो भवति। चानन्तः, हि कश्चित्‌ पुरुषार्थशीलोऽद्यावधि तस्यान्तं जगाम। तस्यैव परमं प्रामाण्यम्‌। वेदः। असावेकोऽपि कालेन सति धिषणाहास आप्तैः पुरुरूपेषु पुरस्कृत्य प्रकटीकृतः, आश्रमिणां प्रबोधनाय। तदर्थस्यैव आचरणेन अबाधितत्व- प्रतिष्ठापनाय अवतरति करुणापारावारमासाद्य श्रिया मण्डितः परमेश्वरः। सेयमभिव्यक्तिरधिपुण्यं समधिवासनं सनातनसम्प्रदायपुरस्कृता सुहृदामाचारस्य वरिवस्यादिक्रमेऽ ध्यागमं महता समारम्भेण श्रद्धया समाद्रियते। तदेव नानापथजुषां सपर्याभेदा अहमहमिकया प्रतिष्ठन्ते, तथापि अष्टाङ्गोपचारवत्‌ समेऽपि परमात्मानमेव सेवन्त इति प्रमोदः। भवति तेन आत्मलाभस्तेन फलमुखेन सर्वे समाना एव, एतदेव आदिशति भगवान्‌ वेद:-

समानी वा आकूतिः समाना हृदयानि वः। समानमस्तु वो मनो यथा वः सुसहासति॥ इति

तथैवाचरणीयमस्माभिर्यथा आदिशन्ति शास्त्राणि। तस्मादवश्यमेव सम्प्रदायप्रस्थानेन अनुशिष्टैः भाव्यं सर्वैः। सम्प्रदायपुरस्कृतं मतमेव ज्यायः, आप्तत्वात्‌। तदेवोक्तं गीतास्मृतौ-

एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुरिति।

भवप्रवाहे प्रवहतां विषीदतां जीवानां सन्तापापनोदनाय निसर्गकरुणया वेदावलम्बिन्या विनयविवेकादिसद्गुणनम्रायाः श्रीरामभक्तिकल्पलताया अमृत- फलमिव परमपुरुषार्थमुपलम्भयद्भिः स्वामिश्रीरामानन्दाचार्यचरणैरनुगृहीतेऽस्मिन्‌ भक्तहत्कमलविकासिनीव वैष्णवमताब्जभास्कराख्ये ग्रन्थरत्ने तत्त्वजिज्ञासु- भिर्मुमुक्षुभिर्यावदपेक्षितं प्रमेयजातं सन्निधापितं विलसति, तदपि शिष्यप्रबोध- व्याजेन प्रसादगुणोज्ज्वलया तादुशसाधुजनसुलभया सुबोधसंवादशैल्येत्यपरो

(vi) विशेषः। तत्र स्वाचार्यपरम्परासपर्याविधौ नामूलं लिख्यते किञ्चिन्नान- पेक्षितमुच्यत इत्युक्तं चरितार्थयता ग्रन्थस्वारस्यनिर्भरं पदपरामर्शत्यनुगुणाभिधानं भाष्यमिव बुधजनाकर्षणनिदानं विहितं व्याख्यानं कमपि मणिकाञ्चन- सुयोगमिवारचयति।

श्रीमन्नारायणसेवासन्निधानकामैः भगवत्पादारविन्दमकरन्दघ्राण-प्रवणैः श्रीमद्भिराचारचणैः प्रकल्पितस्य ' श्रीमद्वैष्णवमतान्जभास्कर 'इत्यभि-धेयस्य ग्रन्थतल्लजस्य प्रतिपदं भगवत्तत््वबोधकत्वादनुग्राहकत्व॑ सात्वतां हृदि श्रीविष्णुनावधृतं श्रीवत्साङ्कमिव प्रतरां प्रतिष्ठते। विशेषतो वेदार्थमनुचरितेन सफलयतः श्रीसीताजानेः करुणानिधेः श्रीमद्राघवस्य साधुचरितं कस्य मनो नावर्जयति। तदेवोक्तं मूलरामायणे-

सर्वथाऽभिमतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः। आर्यः सर्वसमश्चैव सदैव प्रियदर्शनः इति॥

अवतरत्सु भगवत्सु तदीयमाचरितं भवति सतामनुकरणीयमिति ग्रन्थरत्नेऽस्मिन्ननुपदं दाशरथेः पूजाविधानं तदीयसिद्धान्तजातं जीवातुरूपेण प्रतिष्ठितं सद्भाति। तत्रापि विशेषत आनुगुण्यं प्रयोजयति प्रो. श्रीजयकान्त- सिंहशर्ममहाभागविरचितं पदपरामर्शाख्यं तिलकम्‌। एतच्च तिलकमिव अपरिहार्यत्वेन सुधारणीयमेव अन्यथा वैष्णवत्वहानेरवसरस्स्यात्‌। असौ पण्डितप्रकाण्डः सुधीः भाषानैपुणीमाकलयन्‌ सर्वथैव विद्वदन्यतमेषु महान्‌ विदग्धश्च आचार्य एतेन यद्विचेष्टितं तत्सर्वमधीयतामार्जवं पाथेयं संपत्स्यते। अहन्तु अस्य विश्वविद्यालयस्य प्रकाशनविभागस्य सौभाग्यं मन्ये यदसौ ईदृशमनुपमेयं ग्रन्थरत्नं प्रकाश्य आत्मनः साफल्यं प्रकटयति। पुनश्च वरिवस्यारूपा कृतिरियं पाठकानामन्तस्तोषाय लेखकानां सर्वविधश्रेयसे सम्पद्यतामिति प्रार्थये सुधाधारानिःस्यन्दनीं करुणामूर्ति जगत्कारणभूतां निःश्रेयसप्रदां स्वीयां जननीं कामपि वाग्देवतामिति शम्‌।

-प्रो. मुरलीमनोहरपाठकः

कुलपतिः श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्ट्रिसंस्कृतविश्वविद्यालयः, नवदेहली-११००१६

।। श्रीहरिः ।। सम्पादकीयम्‌

श्रेयसे नृणाम्‌ नूनमेव भगवतो नानाविधा अभिव्यक्तिरियं नयनमूल- मनन्तराद्धतामुपगता सती किमुत सुहृदामपितु दुरात्मनामपि समुद्धर्तृ प्रकामं समर्थति। तदेव स्मरामि श्रीमद्‌ भागवतम्‌-

प्रादुश्चकर्थ यदिदं पुरुहूतरूपं तेनेश निर्वृत्तिमवापुरलं दृशो नः। तस्मा इदं भगवते नम इद्विधेम योऽनात्मनां दुरुदयो भगवान्‌ प्रतीतः॥ इति।

कि नु एतज्जन्मान्तरीयकर्मपाशनिगडितचेतसो मुहुश्च गाढमलावरोधेन कार्पण्यमनसो जीवजातस्य सामर्थ्य, तेन आत्मपुरुषार्थेन भवप्रवाह तरेत्‌। अतस्तदनुग्रहमाग्रहीकृत्यावग्रहं सुदूरं स्थापयन्तो महात्मानस्तदीयं कारुण्यमविरलं स्मरन्तः पारेदृशामपि प्रतिहतौपयिकं पाथेयं परिकल्पयन्तो नितरां सदनुग्रहेण लोकान्‌ सनाथन्तश्चकासते। तदेवोक्तम्‌-

निधाय याताः सदनुग्रहो भवान्‌

तदेव भगवतीयापरिमितलालित्यौदार्यसुमनस्सौरभावर्जितहदया मनागपि तद्वियोगं सहन्ते। तदेवोक्तं-

दीयमाना अपि गृह्णन्ति विना मत्सेवनं जनाः।

नेदमाश्चर्य परं परमस्वाभाविकं यल्लोकेऽपि स्वामिसन्निधिं त्यक्त्वा स्वामिवेषं रचयन्तस्तल्लोकं वसन्तस्तत्‌ समीपे वा तिष्ठन्तः किमात्मानं कृतार्थ मन्वते? कदापि न। अपितु सेवासन्निधानेन संल्लापस्पर्शनादिसपर्यादिभिस्त- दीयान्तरङ्गतां भजतां किमिवापारं सुखं सर्वमेतदनिर्वचनीयमेव। तस्मात्‌ पुण्यात्मान एव भगवत्सेवासौख्यं लभन्त इत्यसन्दिग्धम्‌। तदेवाक्षरजुषां गतिं मृगयतां नानापथमारोहमाणानां भगवन्नखारुणमणिश्रयणमेव कल्याणास्पदमिति श्रौतं मतमातिष्ठते।

(जा)

श्रौतमनुचरतामेव सर्व सफलम्‌, एतद्‌ व्यतिरिक्तं श्रम एव। तस्मात्‌ तदाश्रयणे भक्तिरेव हेतुः। तदेवोक्तं गीतास्मृतौ-

नाहं वेदैर्न तपसा दानेन चेज्यया। शक्य एवंविधो द्रष्टु दृष्टवानसि मां यथा॥ इति

भक्तिरपि द्विधा- वैधी प्रेमलक्षणा च। तस्या अवान्तरप्रकारा अपि तत्तदग्रन्थेषु प्रसिद्धा वर्णिताश्च। ततोऽपि सुलभा प्रपत्तिस्तदेवोक्तम्‌- मदन्यत्‌ ते जानन्ति नाहं तेभ्यो मनागपि, इति। शास्त्रविधानं सादरं परिपालयन्तोऽपि सनातनधमैकप्राणा आचार्या वचनप्रामाण्यादेव सर्वे प्रपत्तेरधिकारिणो मता इत्यामनन्ति। एतत्‌ सर्व प्राधान्येन क्रोडीकृत्योपज्ञातोऽयं ग्रन्थश्श्रीवैष्णवमतान्जभास्कर इत्यभिधेयः। श्रीमद्‌भगवत्पादरामानन्दाचार्यमानसत्वादार्षत्वमस्य नितरामबाधितम्‌। प्रतिपदं नोनूयते श्रीसीताजानिः करुणानिधिरपरिमितवैभवो ब्रह्मवाच्यस्साक्षात्‌ समुद्भूतरूप भक्त- जनलोचनीकुर्वन्‌ श्रीमान्‌ राघवः प्रभुश्रीरामचन्द्रेति।

अत्र ग्रन्थेऽनुपदं यथावर्णाश्रममेव विधानं समादृतम्‌ इति गौरवाय। तेन सर्वेष्धिकारिण: इत्यत्र कटाक्षेण सर्वपदार्थोऽपि निरूपितो भवति। ततोऽपि सौभाग्यतरमिदं यदस्य टीकाद्वयी विश्वविद्यालयस्यास्य व्याकरणविभागीयाचार्येण श्रीमता प्रो. जयकान्तसिंहशर्ममहाभागेन प्रकल्पिता। ते स्वयमेव प्रज्ञानधना विद्याचणा अधिगतसाराः प्रमाणभूता आचार्याः। विशेषतश्चास्य ग्रन्थस्य विशिष्टं सौन्दर्य यदकारणसान्द्रकरुणाप्रघनधनैकचित्ता श्रीमाता श्रीरामवल्लभा भगवतोऽव्यति- रिक्तभावेन प्रत्यक्षरं तोष्टूयते। तेनास्य सुतरां कल्पवृक्षत्वमुपगम्यते। तदेव प्रमाणम्‌-

रामायेति चतुर्थेन श्रिया देवास्तु सर्वदा। चेतनाचेतनानाञ्च रमणाश्रयतेर्यते॥ इति

तेन रमन्ते योगिन इति अन्वर्थतापि स्वीयमानुगुण्यं भजते। तेन मन्ये

यदसौ ग्रन्थराजो भाषाधनेन शास्त्रविचक्षणार्थप्रतिपादनेन पारायणमात्रेण

पृण्यसौख्यसौभाग्यवर्षणेन अधिसाहित्यमलं चकास्तीति। भगवान्‌ श्रीहनुमान्‌ पठतामेन स्वाशिषोपकरोत्वित्यर्थयमानः भावत्कः।

-प्रो. शिवशङ्करमिश्रः

शोधविभागाध्यक्षः, श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्ट्रिय-

संस्कृतविश्वविद्यालयः, नवदेहली-110016

।। सर्वे प्रपत्तिरिधिकारिणो मताः ।।

श्रीमद्वेदमार्गप्रतिष्ठापनाचार्याणां विशिष्टाद्वैतवेदान्तसमीक्षणविचक्षणानां श्रोत्रियब्रह्मनिष्ठानां विठ्ठन्मूर्धन्यानां काशीपञ्चगङ्गाघट्टस्थ- श्रीमठाधीश्वरजगद्गुरुरामानन्दाचार्यपदस्थानां

अनन्तश्रीमत्स्वामिरामनरेशाचार्य- महाराजानाम्‌ * * * आशीर्वचांसि # =

11 नमोऽस्तु रामाय ।।

विदितमेव प्राच्यविद्याविदुषामनन्यसाधारणमाचार्यत्वं सर्वमङ्गल्वैभवञ्च यतिराजसार्वभौम- श्रीरामानन्दस्वामिचरणानाम्‌, यदीया निसर्गकरुणा भगवद्भक्तिप्रपत्तिसुधासारेण रामभावपरिस्फूर्त्या चान्तस्तापविकलं लोकं समुज्जीव्य समतीतृपदिति। भक्तया विरक्तया स्वात्मबोधेन विलसद्‌ द्वादशात्ममहसाहस्करमिव यश स्करं सहसा को नाद्यापि नमति महाभागवतशिष्यनिकरपरिवृतं यन्महिममण्डलम्‌। आश्रितवात्सल्यातिरेकाच्छ्री- सुरसुरानन्दाचार्य निमित्तीकृत्य तत्ृष्टप्रश्नानुपजीव्य संवादशैल्या वैष्णवजनवेद्यप्रमेयजातं यथावस्थितं सङ्कलय्य पद्यात्मना सङ्ग्रथितस्तदुपदेश एव श्रीवैष्णवमताब्जभास्करनाम्ना बुधजनसमवाये सर्वमान्यकृतित्वेन प्रथते।

तस्य प्रामाणिकसंस्कृतव्याख्यानेन सहितस्य प्रकाशनं साम्प्रतं साम्प्रतमित्यनुगुणं श्रीसम्प्रदाये बद्धादरं जयकान्तशर्माणमहमादिशम्‌। तेन चानुपदं यावद्बुद्धिबलोदयं विरचय्य पदपरामर्शेत्याख्या संस्कृतव्याख्याऽस्मत्सेवायां प्रास्तावि। अन्वर्थनामा पदपरामर्शो मया स्थालीपुलाकन्यायेनावालोक्यालम्भि चायं कवचिदपि समयं व्यभिचरतीति। अत्र यथाप्रसङ्गंप्रसक्तविषयं क्रोडीकृत्य प्रवहन्ती भाषा भावप्रकाशनानुगुणं सामर्थ्यं धत्ते। केवलमत्र व्युत्पादनमपितु पद्यहार्दविष्कृतौ युत्तिप्रमाणपुरस्कृतं सोपपादनं वस्तुसत्यापनञ्चेति प्रामाण्यकोटिमाटीकमानस्यापरो विशेष:। नूनमत्र नामूलं लिख्यते किञ्चित्रानपेक्षितमुच्यते' इत्युक्तरीत्या सम्प्रदायराद्धान्तस्य प्रतिपत्तये मूलङ्कषमालोचनं प्राचीकशत्‌। शास्रक्रमं परिपालयतो मङ्गले प्रसादमयी दीनप्रार्थनाऽवसाने चान्त्यानुप्रासेन शार्दूलविक्रीडितेन ग्रन्थप्रशस्तिः पूर्वार्द्धशलेषसुभगेनानुष्टुभेन प्रकाशितं वैष्णवसुलभमात्मकार्पण्यमस्य

७) पद्यरचनाकौशलमाचक्षते। राजभाषानुवादस्य संवित्कराख्यस्य संश्लेषस्तु सामान्यजनानां मूलार्थबोधसौकर्याय। चिराय चेतसि समारोपितोऽयं सङ्कल्पो भगवदनुकम्पया फलेग्रहितामभजत। प्रस्तुतोपस्थापनायां कियत्साफल्यमित्यत्र प्रेक्षावन्तो विपश्चित एव निकषीभविष्यन्ति। अहत्त्वेतदीयं सम्प्रदायाचार्यसपर्याविधौ लेखनीव्यापारमभिलक्ष्य तुष्यन्नभ्यर्थये यदनुदिनं समेधतामस्य भगवत्पादानुरक्तिर्लभतामयं श्रीरामव्लभाकृपाप्रसादञ्चेति। इत्थमिदमाचार्य- निष्ठवैष्णवानां मनीषिणां करकमलेषूपहरत््रत्येमि यदस्य परिशीलनेन सम्प्रदायविदुषां मनस्तोषो जिज्ञासूनाञ्च वैष्णवीयसिद्धान्तस्यान्तरङ्गपरिचयो बाढं भवेदिति। -- सर्वावतारिणः प्रभोरेव स्वामिरामनरेशाचार्यः

> > > > > > >

राष्ट्रपतिपुरस्कृतैः काशीस्थसम्पूर्णानन्दसं.वि.वि. पूर्वकुलपतिभिः

विद्वद्दरेण्यै: प्रो. श्रीरामकरणशर्ममहोदयै;

4६ साम्मानिक नैवेद्यम्‌ # *

महानयं प्रमोदस्य विषयो यज्जगदगुरुभिः श्रीमद्भिः श्रीरामानन्दाचार्ये: प्रणीतः श्रीवैष्णवमताब्जभास्करः प्राकाश्यं यात्यज्ञानध्वान्तसंहारकः। जयति चायुष्मान्‌ विद्वदग्रणीराचार्य: श्रीजयकान्तशर्मा तच्चरणचञ्भरीको येन महता श्रमेण तदुपरि पदपरामर्शाभिधानं भाष्यं व्यरचि भक्तानां जिज्ञासूनां तत्प्रकाशसौलभ्याय। गोस्वामितुलसीदास आह 'सेवकसेव्यभाव विनु भव तारिय उरगारि' इति। एवं रामानन्दीया भक्तिपरम्परैव सार्वभौम्या वैदिकपरम्परायाः संरक्षिकाऽभवद्भवति भविष्यति च। पतञ्जलेरीश्वरप्रणिधानमपि तस्या एव भक्तिभावनाया गीतं गायति। पश्यतु समाः सहस्रं श्रीजयकान्तः सुमङ्गलं सततम्‌ सीतारामानुग्रहभाग्‌ भूयाच्चैष भक्तवरः वन्दत एष भक्तवर: श्रीहनुमन्तं जङ्गममन्दिर रघुपतेः। अहमपि सानन्दं शुभाशीर्भिः समेधयामि श्रीजयकान्तं जङ्गममन्दिरं रघुपते; ˆ श्रीरामानन्दाचार्यस्य सम्ग्रदायप्रवर्तकस्य युगपत्‌। आशासे 'सभाष्य एष भास्करः ' कल्पिष्यते विकासाय भक्तहदयाम्बुजानां निखिलेऽपि भूमण्डल इति। तरुणेनानेन वन्दितं जगद्गुरुं श्रीरामानन्दाचार्य सादरं सप्रश्रयं वन्दते पुनरेष जनोऽपि।

> > > > > > >

(xi) जगद्गुरुरामानन्दाचार्यराजस्थानसं.वि.वि. पूर्वकुलपतिभिः

प्रो. श्रीरामानुजदेवनाथमहोदयैः

* * मङ्गलाशासनम्‌ के =

श्रीसम्प्रदायाचार्यशिरोमणियतिराजसार्वभौमभगवद्रामानन्दाचार्यपादैरन्वग्राहि श्रीवैष्णव- मताब्जभास्करनामा ग्रन्थमणिः, यत्र तत्त्रयं मन्त्रराजमहिमा द्वयं चरमश्लोकश्च साधिष्ठेन प्रकारेण प्रत्यपादिषत। तत्र साक्षी कूटस्थ एको बहुशुभगुणवानव्ययो विश्वभर्तेतीश्वरततत्वं निरूप्यते। यच्च श्रीमन्निगमान्तदेशिकैरनुगृहीतमीश्वरलक्षणमनुकरोति; यथा सर्वेश्वरं व्यापकत्वे सति चेतनत्वं सर्वशेषित्वं सर्वकर्मसमाराध्यत्वं सर्वफलप्रदत्वं सर्वाधारत्वं सर्वकार्योत्पादकत्वं स्वज्ञानस्वेतरसमस्तद्रव्यशरीरकत्वं स्वतस्सत्यसङ्कल्पत्वादि- कश्चेश्वरलक्षणम्‌। तथा श्रीरामानन्दचरणैः श्रियो विभुत्वतो निर्भरतापरैस्तैः ्रीव्याप्तिरार्यैरभिधीयते हीति विभुत्वपुरुषकारत्वे वर्ण्येते। तच्च न्यायसिद्धाञ्जन इत्थं न्यरूपि -- 'श्रिया सह तु दाम्पत्यं शाश्वतं तत एव तु। तयोः साम्यैक्यशक्तित्व- तद्वत्वादिगिरां गति: इति। अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी’, ईश्वरी सर्वभूतानाम्‌”, त्वयैतद्विष्णुना चाम्ब जगद्व्याप्तं चराचरम्‌, यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेय॑ द्विजोत्तम, “नानयोर्विद्यते परम्‌, 'एकतत्ववमिवोदितौ', "लक्ष्म्या: समस्तश्चिदचित्रपञ्चो व्याप्यस्तदीशस्य ठु सापि सर्वम्‌। तथापि साधारणमीशितृत्वं श्रीश्रीशयोद्री सदैकशेषी” इत्यादिश्रुतिस्मृतिवचनानि स्मर्तव्यान्यत्र। किं केवल्यविषयेऽपि -- 'आत्मारामैस्तथोपाय- स्वरूपज्ञानिभिश्च तैः। मतज्ञैविरजापारं केवल्यमिति मन्यते' इति मन्यत इत्याहुराचार्य- चरणाः। अत्र वरदविष्णुमिश्राणां पङ्किरनुसन्धेया -- नन्वेवं निश्शेषकर्मक्षयाभावात्‌ कैवल्यप्राप्तौ मुक्तः स्यात्‌; सत्यम्‌, अमुक्त एव सः, मोक्षस्य परमात्मानन्दानुभव- रूपत्वात्‌, तस्य ब्रह्मानन्दानुभवाभावात्स्वानन्दमात्रानुभवादिति। यदि चासौ मोक्षस्तदा स्वाभाविकरूपप्राप्तिरूपप्राप्तिमन्तरेण पर्यवसानमिति श्रीवेङ्कटनाथाचार्यस्यापि वचनं स्मर्तव्यम्‌। अत एवाचार्यचरणा मन्यत इति प्रयुयुजिरे। एतादृशसम्प्रदायरहस्योद्घाटक: ्रीवैष्णवमताब्जभास्करः सर्वेषां दार्शनिकानां सौकर्याय मोदाय विशिष्य श्रीरामानन्द- सम्प्रदायानुयायिनां महत उपकाराय सव्याख्यं प्राकाश्यन्नीयत इति विदित्वा मोमुदीति नश्वेतः। एतस्य वैष्णवमताब्जभास्करस्य सम्पादकाः पदपरामर्शाख्यायाः सिद्धान्ता- नुसारिण्याः शास्तरप्रमाणपुष्टाया व्याख्यायाः, संबित्करनाम्न्या लोकभाषाव्याख्यायाश्च प्रणेतार: सन्ति आचार्यकटाक्षपरिपूर्णा नानाशास्रेषु विहितश्रमा व्याकरणचणा वाग्ग्मिनः शरीरामानन्दसम्प्रदायसिद्धान्तशिरोमणय आचार्या जयकान्तशर्माणः। अमीषां वैदुष्यमत्र व्याख्यायां विपश्चितामनुभवैकवेद्यम्‌। एते चोत्तरोत्तरं सारस्वतकर्मणि ईदृक्सम्प्रदायकर्मणि

(आं) चाभिरता भूयासुरित्याशास्महे। अशेषविप्रशमनो$नीकेश्वरोव्यादिति शम्‌।

> > > > > > >

दिल्लीस्थराष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानमानितवि.वि.पूर्वकुलपतिभिः

प्रो. श्रीराधावळभत्रिपाठिमहोदयैरुन्नीता

के ने * भूमिका के

विदन्त्येव विज्ञा यदस्मिन्नतिविचित्रपरम्परावाहिनि संसारे समये समये जनिमाप्नुवन्ति विरलाः केचन सुकृतिनो येषां सुचरितैः सुकृतिभिः सन्देशैश्च प्राणिति संसारः, सम्मुछसति सरस्वती जीवन्ति तथा जीवाः। एतादृशेष्वेव महापुरुषेष्वासीद्यतिश्रेष्ठो रामानन्दाचार्य, यस्य प्रेरणां निजहृदि विकसन्तो मर्त्यलोकं पावितवन्तः कबीररैदास- पीपादयः कियन्तोऽपि सन्तः। यतीन्द्रस्यास्य स्तुतौ समृचितं निधापितवानेतद्वचोवितानं पीपाजीवर्यस्य मुखे श्रीरामानन्ददिग्विजयमहाकाव्ये स्वामिश्रीभगवदाचार्यः -- श्रियां निधिं ज्ञाननिधिं दयानिधिं समस्तविद्याम्बुनिधिं तपोनिधिम्‌। अनन्तकल्याणगुणैकसन्निधिं पतिं यतीनां शिरसा नमाम्यहम्‌ (१०.२३)।

तस्येमं यतिवर्यस्य श्रीमद्रामानन्दाचार्यस्य श्रीवैष्णवमतान्जभास्कराख्यं प्रबन्धं विद्वत्प्रवरः सुधीवरः सुरसरस्वतीसमाराधकः श्रीजयकान्तशर्मा पदपरामर्शेन संस्कृतव्याख्यानेन संवित्करेण हिन्दीभावार्थेन संयोज्य प्रकाशनार्थ प्रस्तुतवानिति साहित्यपरम्परायामभूतपूर्वोऽयमस्याध्यवसायो महत उपकाराय भविता; केवलं वैष्णवभक्तसाधकानां दर्शनशास्रानुसन्धाननिरतानां गवेषकाणामपितु समेषामपि सज्जनानां सामान्यजनानां च। वैष्णवमताब्जभास्करेऽस्मिन्‌ वेदान्ततत््वं भक्तिस्वरूपं रामानन्दीय- मठाचारा: सद्गृहस्थानां सन्र्यासिनां चेतिकर्तव्यताः सम्यक्समुपदिष्टाः, पापानां प्रक्षालनाय प्रायश्चित्तविधानं प्रकटीकृतं, मानवतायाः कल्याणाय चानाविलः पन्थाः प्रदर्शितः स्वामिवर्येण। अथ सज्जनहृदयान्जानां विकासाय भास्करायितस्यैतस्य श्रीवैष्णवमताब्जभास्करस्य पदपरामर्शे संस्कृतव्याख्याने विदुषा श्रीजयकान्तशर्मणा वाल्मीकिरामायण-रामचरितमानसादिभ्यो महाकविप्रबन्धेभ्यो वचनान्युद्धृतानि। तानि चामुष्य व्याख्यायाः प्रामाणिकतां साधयन्ति मूलग्रन्थस्य परम्परां परिष्कुर्वन्ति। किं बहुना -- “चरितं रघुनाथस्य वैणवं साधृदर्शनम्‌। मर्म वेदान्ततत्वस्य श्रुतिवाक्यप्रसाधितम्‌॥ व्याख्या समस्तलोकेभ्य:ः परितोषप्रदायिनी। एकैकमपि कल्याणं किमु यत्र चतुयम्‌। सर्वथाऽस्य ग्रन्थस्य व्याख्याद्ठयोपेतस्य प्रचारेण प्रसादं प्राप्रुयान्मानवतेति कामये।

> > > > > > >

:: आत्मनिवेदनम्‌ ::

11 नमोऽस्तु रामाय ।।

गंगाजी की गोद में जन्म, गौतमगोत्रीयविप्रबंश, सदाचारपरायण परमवैष्णव माता-पिता, सर्वेश्वर श्रीसीतारामजी की आराधना, यथासमय वैदिकसंस्कार, संस्कृतविद्याध्ययन, समर्थाचार्योपलब्धि एवं शास्तरग्रहणानुकूल बुद्धि इस प्रकार की मानवीय चरमोत्कर्षसिद्धि के लिए अपेक्षित सर्वानुकूलता प्रदान कर जगदम्बा श्रीरामवल्लभाजी ने मेरे ऊपर अपने वात्सल्यवर्षण में कोई कमी नहीं की। करुणा का परमोद्रेक तो तब प्रत्यक्ष हुआ, जब उन्होंने हमें सपरिकर अपने दिव्यधाम श्रीअवध और उसमें भी श्रीजानकीघाट में बसा लिया। जैसे बचपन से ही घर में रामायण-गीता- भागवत-भक्तमाल-जैसे सद्ग्रन्थों के दर्शन-श्रवण का सुअवसर मिला, वैसे प्रारम्भ से ही चित्त में यह बात स्थापित सी हो गई कि सबसे बड़े श्रीरामजी हैं; वही भगवान्‌ हैं, उनकी भक्ति ही सर्वोत्तम है तथा उनकी कृपा से ही जीव का कल्याण होता हैं। उस समय भी “जीवात्मा परमात्मा एक हैं” इस प्रकार की बातें मुझे खीर में नमक-जैसी लगती थी। लगभग सोलहवें वर्ष में पूज्य पिताजी से पता चला कि हम सब श्रीरामानन्दीय वैष्णव हैं। प्रभुकृपा से रामकथा एवं वैष्णवता के प्रति अभिनिवेश बढ़ता गया। गुरुजनों की कृपा से संस्कृतव्याकरण का थोड़ा संस्कार जगने के कारण सरल संस्कृतवाक्यों का अर्थ समझ में आने लगा था, तुलसीसाहित्य पर मैं पहले से ही मुग्ध था; उनकी गुरुपरम्परा की जिज्ञासा ने मुझे आचार्यप्रवर श्रीरामानन्दस्वामीजी की पादुका तक पहुँचा दिया।

श्रीमठ अनादि तथा परममंगलमयी श्रीरामभक्ति धारा का गोमुख है। यहीं रहकर श्रीसम्प्रदाय के आचार्यो ने सम्पूर्ण संसार में रामभक्तिधारा को प्रवाहित किया, जिसमें अवगाहन कर असंख्य मानवों ने अपने जीवन को धन्य बनाया। वैष्णवों के ५२ द्वारों में ३६ द्वारे रामावत श्रीसम्प्रदाय के ही हैं, अधिकांश आश्रमों एवं गहियों पर विरक्त संत ही विराजमान हैं। श्रीसम्प्रदाय से उद्भूत, प्रेरित एवं पालित शताधिक आध्यात्मिक परम्पराएँ संसार में फैली हुई हैं, जिसके माध्यम से यह

(उण)

रामभक्तिगंगा प्रतिक्षण प्रवाहित हो रही है। इस सम्प्रदाय के ध्येय भगवान्‌ श्रीराम एवं गेय वाल्मीकीयरामायण हैं। वेदों के बाद लौकिकसंस्कृत में, वाल्मीकीयरामायण के रूप में सर्वप्रथम भगवान्‌ श्रीराम का दिव्यचरित्र ही गाया गया; जो साक्षाद्‌ वेदों का ही अवतार हे। दुनिया के किसी धर्म, सम्प्रदाय या पन्थ में ऐसा ग्रन्थ इससे पहले बाद में कभी नहीं लिखा गया। उपास्य के अनुरूप श्रीसम्प्रदाय में दूसरे सम्प्रदायों की अपेक्षा अत्यधिक औदार्य हे। श्रीसम्प्रदाय के मध्यमाचार्य रामावतार स्वामी श्रीरामानन्दाचार्य ने श्रीसम्प्रदाय की कल्याणमयी उदात्तगंगा को समुद्रायित कर जाति, समाज एवं धर्म के समस्त विखण्डक भावों को पृथक्‌ करते हुए; किसी भी वैदिकमर्यादा को छिन्न-भिन्न किए बिना सभी का भक्ति-प्रपत्ति गंगा में गोता लगाने के लिए आवाहन किया। आचार्यप्रवर का यह कार्य समाज, धर्म, राष्ट्र एवं वैदिक मान्यताओं के विघटन में महान्‌ अवरोधक सिद्ध हुआ तथा वैदिक सनातनधर्म पर अकारण मिथ्यारोप लगाने वालों का मुँह सदा-सदा के लिये बंद हो गया। उन्होंने केवल रामभक्ति-साहित्य की भागीरथी के प्रवाह की अभिवृद्धि की, अपितु अपने शिष्यों को लोकभाषा में रामभावों को लिखने एवं बोलने के लिये प्रेरित किया; जिससे सम्पूर्ण हिन्दी साहित्य भरा पड़ा है। विश्वमहाकाव्य रामचरितमानस” हो या भक्तमाल -- इनकी शिष्यपरम्परा की ही देन है।

श्रीमठ तथा वर्तमान जगद्गुरुजी के दर्शन, प्रवचन एवं लोकमंगल प्रवृत्तियों से मुझे भगवान्‌ रामानन्दस्वामी के वैभवपूर्ण सर्वमंगलस्वरूप एवं महाचार्यत्व का ऐसा गौरवमय भान हुआ; मानो किसी दुर्बल तर्क को सहसा श्रुतिवचनरूपी अबाध्य प्रमाण का बल मिल गया हो। लगभग ७०० वर्ष पूर्व तीर्थराजप्रयाग के विप्रपरिवार में अवतीर्ण तथा यथासमय उपनयनानन्तर आचार्यप्रवर श्रीराघवानन्दस्वामीजी से वैष्णवीय पंचसंस्कारपूर्वक विरक्तदीक्षा ग्रहणकर, काशीस्थ पंचगंगातट पर अपने लोकमंगल ऐश्वर्य को मानवता के समुज्जीवनार्थ विनियुक्त करते हुए, अनेक आश्रितों को रामभावप्रदान कर धन्य बनाने वाले स्वामी रामानन्दाचार्यजी की सर्वमान्य संस्कृत रचना है -- श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर; जो उनके सम्प्रदायाचार्यत्व का प्रबल निदर्शन है। यह उचित ही है कि लोक की अन्तस्तमिस्रा का निरसनकर्त्ता तथा अभिनव चेतना का आधाता यह भास्कर उस प्रकार के उदयाचल से उदित हो। सारभोगी वैष्णवजनों की साधना की दृष्टि से परिगणित दस प्रश्नों के समाधानों में प्राय: सभी विषयों का समावेश होने से यह विशिष्टाद्वैतदर्शन का प्रमेयप्रधान ग्रन्थ है। पद्यात्मक होने के साथ-साथ भाषा की सरलता इसकी अपूर्वता है। पंचसंस्कारादि साम्प्रदायिक आचार, उपास्य का ज्ञेय-ध्येय स्वरूप, उपासनाप्रकार, सायुज्य का स्वरूप इत्यादि

(४४)

विषयों का आचार्यचरण द्वारा अत्यन्त स्पष्ट प्रबोधन किया गया है। कालक्षेप का जो शास्त्रीय स्वरूप निर्दिष्ट किया गया हे, वह अद्भुत है; जिसे पढ़कर आचार्यपाद की अपेक्षा का परिज्ञान होता है कि वैष्णवों को अपने सिद्धान्तानुगुण भाष्य रामायणादि आर्षग्रन्थो का स्वाध्याय अवश्य करना चाहिए। साम्प्रदायिक सिद्धान्त का यथावस्थित ज्ञान होने से आज के अधिकांश वैष्णव कथावाचक भी सम्प्रदायान्तर के प्रसिद्ध वाक्यों को दुहराते रहते हैं, उन्हें पता ही नहीं चलता है कि हम अपसिद्धान्त बोल रहे हैं। संतमतों के कतिपय आधुनिक समालोचकों की दशा तो और भी बदतर है। उनका कथन है -- 'सत-शब्द के ऊपर जब कलश चढ जाता है, तब संत-शब्द बनता है; अर्थात्‌ ईश्वर से भी ऊपर उठा हुआ तत्त्व! ये श्रवणरमणीय अवधारणा मनोविनोदक निर्वचन उनके विद्यादारिद्र्य को सूचित करते हैं। उनकी शास्रप्रज्ञाशून्यता अध्यात्मचिन्तन का दुर्देव तथा उनकी उच्छुंखल मुखरता विज्ञो के लिए यातना के समान सहनीय होती है। जिन आचार्यप्रवर के चरणरज ने कबीर-रैदास-मीरा- तुलसी जैसों में संतत्व का आधान कर धन्यजीवन प्रदान किया, उन अनन्यसाधारण विराट्‌ व्यक्तित्व वाले श्रीरामानन्दस्वामी को 'रामानन्दाचार्य लिखकर संत रामानन्द' शब्द से निर्दिष्ट करते हैं। उनके अनुसार; समाज में, शास्त्रीय मर्यादा छोड़कर, नवीन आध्यात्मिक चेतना प्रदान करने वाला ही संत होता है और ठीक वैसे ही थे संत रामानन्द। जबकि यथार्थ यह है कि आचार्यचरण ने कहीं भी तो श्रौत वर्णाश्रमधर्म की उपेक्षा की और ही किसी अभिनव मार्ग का प्रवर्तन किया। उन्होंने तो धर्म की मर्यादा का पूर्णतः परिपालन करते हुए शास्त्र में सिद्धान्ततः स्वीकृत उस भक्ति-प्रप्ति के अचिन्त्यप्रभाव का उदार प्रयोग कर उसकी अपूर्वता को निदर्शित किया; पूर्ववर्ती वैष्णवाचार्य जानते हुए भी जिसके उदारप्रयोग का साहस नहीं कर पाए।

किसी अवस्था में वैदिक धर्मानुशासन का परित्याग पतन है, आत्महत्या है। इसके त्याग का उपदेष्टा सम्प्रदायाचार्य होना तो दूर, संत भी नहीं हो सकता। “हरि को भजे सो हरि का होई' का अभिप्राय भक्ति के अचिन्त्य प्रभाव के प्रकाशन में है। जिसके जीवन का उद्देश्य केवल भगवद्धागवतभजन हो, जिसमें पूर्णसाधुता प्रकट हो गई हो; क्या उसके साथ वैष्णवोचित व्यवहार के लिये देहनिबन्धन-जात्यादि प्रश्न आवश्यक है? लगता है, आचार्य का वैभव समझ पाने के कारण या आचार्यशब्द से साम्प्रदायिक संकीर्णता की प्रतीति होने से सम्भवतः उन्हें आचार्यपद के प्रयोग में कठिनाई रही हो। आधुनिक-चिन्तकों का यह सबसे बड़ा दुर्भाग्य है कि उन्हें सम्प्रदाय एवं साम्प्रदायिकता का अभिप्राय

(खर)

अभी तक स्पष्ट नहीं हुआ है। वैसे भी इन दिनों परिवर्तनवादियों के लिए धर्म-संस्कार- परम्परा-जैसे शब्दों को सुनना असह्य-सा होने लगा है। शास्त्रज्ञ मनीषियों ने विनाश से ठीक पहले वाली इस दशा को 'अन्धतामिस्र' कहा है।

समालोचकों ने वैष्णवमताब्जभास्कर' को श्रीरामानन्दाचार्य की कृति तो माना, किन्तु दर्शन तथा साम्प्रदायिक सदाचारविशेष के ज्ञानाभाव में इस सम्प्रदाय को सम्प्रदायान्तर की शाखा अथवा उसके ही उत्तरकालिक विकसितरूप में प्रतिपादित किया। उन्हें तो प्रस्तुत ग्रन्थ में वर्णित मूलमन्त्र, मन्त्रद्रय चरममन्त्र का भेद समझ में आया और ही पंचसंस्कारों में धनुर्बाणांकन एवं तुलसीमालाधारण की अनिवार्यता पर दृष्टि गई। द्विजेतर शरीर वाले विरक्तवैष्णवसन्तो के प्रति अपेक्षित पूज्यभाव व्यवहार का निर्देश सम्प्रदाय के विशिष्ट एवं अगतार्थ स्वरूप को प्रस्तुत करता है। सम्प्रदायान्तर में शाखाभेद से विवादित श्रीतत्त की अणुता या विभुता, जीवत्व या ईश्वरत्व मान्य हो? यह अद्यावधि अनिर्णीत ही है; किन्तु यहाँ स्वामिपाद ने श्रीतत्त्व के विभुत्व एवं ईश्वरत्व को निश्रन्त स्वीकार करते हुए उसके पुरुषकारत्व का समुचित एवं स्पष्ट समन्वय किया है। नित्यसूरियों में श्रीहनुमान्‌जी का नामोछेखपूर्वक निर्देशकर सम्प्रदायान्तर में अगतार्थता सूचित की है। कैवल्य नामक मोक्ष को स्वीकार करने में अभी भी वैष्णवान्तर में विवाद जीवित ही हे; जबकि आचार्यचरण ने उसकी सत्ता को दार्शनिक मान्यता दी है। तभी तो श्रीगोस्वामी तुलसीदासजी ने भी 'अतिदुर्लभ कैवल्य परमपद' लिखकर अपनी साम्प्रदायिक धारणा का अनुवाद किया। वस्तुत: इस प्रकार के इसके इतरव्यावर्तक दार्शनिक विषयों पर सम्प्रदाय के मर्मज्ञ मनीषियों की सन्निधि में गहन अनुसन्धान की आवश्यकता है।

श्रीमद्रोधायनाचार्य-प्रभृति महर्षियों द्वारा अंगीकृत विशिष्टाद्वैत को सिद्धान्ततः स्वीकारते हुए भी श्रीस्वामीजी ने कहीं भी विशिष्टाद्वैत-शब्द का उल्लेख तक नहीं किया। बड़े सरल सहजभाव से अभिमत का उपस्थापन तो किया; किन्तु कहीं भी उनके सैद्धान्तिक आग्रह, परमतखण्डन उग्रदार्शनिक-विवाद-विद्रोह के भाव नहीं दिखते हैं। बाद में यही सौम्य समुदारभाव एवं फलोन्मुखी दृष्टि प्रायः गोस्वामीजी में भी संक्रान्त हुई है। यही सारभोगिता, साधुता एवं दार्शनिक सरलता उनके प्रायः सभी विरक्त अनुयायियों के जीवन में देखी जाती है। जीवनभर यदि साधु शास्त्रार्थ ही करता रहेगा; तो नामजप, मन्त्रानुष्ठान, साधुसेवा या भगवद्धयानचिन्तन कब करेगा? यद्यपि यहाँ के कतिपय आचार्यो ने अध्यासध्वंसलेश- जैसे ग्रन्थों की भी रचना की; तथापि भजनानन्दी साधु तो विश्वासपूर्वक अपनी साधना

(xvii) में ही लगे रहे। फलतः प्रयोगविशेष के अनुष्ठान से यहाँ अनेकों सिद्ध हो गए। वस्तुत: दास्यभाव रामानन्दसम्प्रदाय की आत्मा है और सम्पूर्ण जगत्‌ को भगवद्धाव से देखना यहाँ के विरक्तो की भावसाधना। प्रकृत ग्रन्थ में उनके जाननेभर की पर्याप्त सामग्री है। साधनादृष्टि से इससे अधिक उन्हें जानना भी अभीष्ट नहीं है। एक ओर श्रीस्वामीजी ने अहिंसा को सर्वोत्तम धर्म बताते हुए हिंसकों को विष्णुघातक तक कहकर मानवतामूलक जीवनदृष्टि स्पष्ट कर दी हैं; दूसरी ओर वैष्णवसंतों को उत्तर-दक्षिण के सभी तीर्थां में निवास का आदेश देकर अखण्ड एवं व्यापक राष्ट्रीय चेतना को सार्वजनीन कर दिया है; जो आगे चलकर श्रीतुलसीदासजी के 'संत सुखी विचरंत मही' शब्द से व्यक्त हुई। वैष्णवमताब्जभास्कर के उपलब्ध संस्करणों में श्लोकसंख्या, छन्दोभेद, पाठभेद, प्रक्षेप आदि का सविमर्श उपन्यासपूर्वक अनेकविध परिष्कार अपेक्षित है। मूलप्रति को देखे बिना उपलब्ध छन्दोभंग का व्यवस्थापन भी तो कैसे किया जाता? जितने पाठभेद, जितने ऑआन्तिस्थल यहाँ हैं -- शायद ही किसी अन्य ग्रन्थ में हो। यह इस सम्प्रदाय का गौरवपूर्ण सौभाग्य है कि वर्तमान आचार्यश्री अपनी अनेक सारस्वत एवं लोकमंगल प्रवृत्तियों के द्वारा भगवत्पाद के उदार रामभाव-सौरभ के प्रसार में निरन्तर लगे हुए हैं। उसी क्रम में वर्तमान जगद्गुरुजी का शुभसंकल्प हुआ कि आद्यश्रीरामानन्दाचार्यजी सर्वमान्यरचना 'वैष्णवमताब्जभास्कर' को संस्कृतटीका के साथ प्रकाशित कर भक्तों को उपलब्ध कराया जावे। एतदर्थ उन्होंने इस दास को अपने आशीर्वाद के साथ आदेश प्रदान किया। मेरा एक ओर संसार में फंसा गृहस्थजीवन, दूसरी ओर सरकारी नौकरी - अर्थात्‌ पूर्णतः दयनीय दशा। बोध के साथ-साथ निर्धारित अवधि की स्वल्पता से मैं घबड़ा रहा था, मेरे शास्त्रज्ञ होने का भ्रम जो कतिपय लोगों में विद्यमान है, उसके मिटने का समय गया था; पर मुझे निरावृत होने से कौन बचाता। सहसा पराम्बा श्रीजनकनन्दिनी की करुणा तथा वैष्णवसंतों की क्षमाशीलता की याद आई। उन्हीं के बल पर डेढ़ महीने में इस स्वल्पसत्त्व दास द्वारा -- गलत या सही - जो बन पाया, आपके सामने है। आशा है, मेरी दीनप्रार्थना पर दयामय संत-सुधीजन प्रमाद एवं आज्ञानजन्य त्रुटियों को सुधारकर पढ़ लेंगे। - ग्रन्थव्याख्याता

¦¦ श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर - दिग्दर्शन : :

- अंकुर नागपाल (दिल्ली) वे भगवान्‌ श्रीजानकीनाथ ही समस्त जीवों के उपास्य हैं; जिन्होंने धर्म की संस्थापना हेतु, देवताओं के द्वारा सतत ईप्सित श्रीअवध-जैसी राज्यलक्ष्मी का परित्याग करके, घनघोर वनों में चौदह वर्ष तक निवास करना स्वीकार किया। महर्षि व्यास के “मर्त्यावतारस्त्विह मर्त्यशिक्षणम्‌' (भा.पु.५.१९.५) इत्यादि कथनानुरूप, जीवन के प्रत्येक व्यावहारिक पक्ष के सम्यक्‌ शास्त्रानुकूल निर्वाह द्वारा आदर्शप्रस्तुतिपूर्वक द्वन्द्वविषविमूच्छित सांसारिक मानवमात्र को सुशिक्षित करना ही उन परमेश्वर के उदात्त चरित्र की अपूर्वता है; जो उन्हें प्राणिमात्र का परमाराध्य बनाने हेतु पर्याप्त है। अत: महर्षि वाल्मीकि का 'तेषामपि महातेजाः रामः सत्यपराक्रमः। इष्टः सर्वस्य लोकस्य ...' (वा.रा.१.१८.२५-२६) इत्यादि वचन किसके श्रद्धास्पद नहीं हैं? जिनके मत में श्रीरघुनन्दन भगवदवतार नहीं (अपितु महामानवमात्र) हैं, ऐसे लोग भी उनके उदात्त चरित्र कर्मों पर मोहित होकर उनका अनुसरण आदशोंद्धरण हेतु विवश हैं -- यह हमारे लिए अत्यन्त हर्ष का विषय है। इस प्रकार, कहीं-न-कहीं श्रीरघुवीर सभी बुद्धिजीवी सज्जनों के लिए श्रद्धेय हैं ही। अतएव प्राचेतस भगवान्‌ वाल्मीकि के 'सर्वदाऽभिगतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः’ (वा.रा.१.१.१६) इत्यादि प्रमाण से, सभी लोगों के द्वारा उन महामहेश्वर का अनुसरण स्वाभाविक ही है। इस धराधाम पर धर्मसंस्थापना ही परत्रह्मावतार शाखसिद्ध है : ' धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे’ (गी. ४.८), *तवावतारोऽयमकुण्ठधामन्‌ धर्मस्य गुप्त्यै जगतो हिताय' (भा.पु.१०.६३.३७)। तथापि स्वयं परमेश्वर, अपने उक्त अवतार- प्रयोजन का विशद विवेचन अन्यत्र करते हुए स्वयं को, धर्म का प्रवक्ता-प्रस्तावक- रक्षक-आदि बताकर, वैदिकधर्म का व्यावहारिक शिक्षक भी सिद्ध करते हैं : ‘ब्रह्मन्‌ धर्मस्य वक्ताऽहं कर्ता तदनुमोदिता। तच्छिक्षयँलोकमिमास्थितः पुत्र मा खिदः' (भा.पु.१०.६९.४०)। किन्तु उक्त समस्त कार्य परमेश्वररूप में असम्भवप्राय हैं; कारण कि स्वान्त:प्रकृतिवशात्‌ सभी जीव भगवदनुकूल नहीं

(आऊ)

होते। यथा महाभारत में पाण्डवादि भगवदनुकूल हैं, तो कौरवादि सर्वथा भगवत्रतिकूल। एतावता, दैवतरूप से उन परमपुरुष सच्चिदानन्द भगवान्‌ के द्वारा सर्वथा धर्मरक्षण-प्रचारादि के अभाव में, उनका आचार्यरूप में अवतार लेकर अपने शरणापन्न जीवात्माओं को मोक्षपुरुषार्थसिद्धिपूर्वक परमशान्ति प्रदान करना सार्थक ही है। उक्त सिद्धान्तानुरूप सर्वावतारी सर्वशरण्य भगवान्‌ श्रीरामभद्र का जगद्गुरु भगवान्‌ श्रीस्वामी रामानन्दाचार्य महाभाग के रूप में अवतार सार्थकप्राय है।

सनातन-वैदिकार्षधर्म को, चार्वाक-बौद्धादि अवैदिको से, प्राप्त ग्लानि की निवृत्ति हेतु भगवान्‌ सदाशिव ही यतिप्रवर जगद्गुरु श्रीशंकराचार्यजी के रूप में अवतीर्ण हुए। शांकरमत में ब्रह्मविद्यानधिकृतों के लिए अधिकारसम्पत्सिद्धयर्थ, तदधिकृत अज्ञजनों के लिए ब्रह्मविद्याप्राप्त्यर्थ तथा सिद्धावस्थाप्राप्त श्रोत्रियब्रह्मनिष्ठ महापुरुषों के लिए लोकसंग्रहार्थ आजीवन वैदिककर्मानुष्ठान की इतिकर्तव्यता वर्णित है; यथा 'वेदो नित्यमधीयतां तदुदितं कर्म स्वनुष्ठीयताम्‌' (सा.पं. १), “विधुरादीनामविरुद्धैः पुरुषमात्रसम्बन्धिभिर्जपोपवासदेवताराधनादिभिर्धर्मविशेषैः अनुग्रहो विद्यायाः सम्भवति' (ब्र.सू.शां.भा.३.४.३८), “यदि तावत्पूवें जनकादयस्तत्त्वविदो5 पि प्रवृत्तकर्माणः स्युस्ते लोकसङग्रहार्थम्‌' (गी.शां.भा. २.१०) इत्यादि। तथापि सत्कर्मप्रमादी पाखण्डियों ने, श्रीशंकराचार्य के वेदानुवर्ती निर्विशेषकेवलाद्वैतवाद एवं उनके “जीवो ब्रह्मैव नापरः' इत्यादि वचन का दुरुपयोग करके, अपनी स्वयं को ब्रह्म तथा धर्मादि को ही मिथ्या बताकर, अपनी अकर्मण्यता दुरभिसन्धि का परिचय दिया। फलतः प्रतिक्रियारूप से सर्वत्र व्याप्त हुए अधर्म की निवृत्त्यर्थ पुनः किन्हीं भगवत्पार्षदावतार की अपेक्षा हुई। तब साक्षात्‌ भगवच्छय्यारूप श्रीअनन्तदेव (शेषभगवान्‌) ने ही, जगद्गुरु श्रीरामानुजाचार्यजी के रूप में अवतीर्ण होकर, वेदोक्त काण्डत्रय का प्रतिपादन किया।

वस्तुतः वेदवेद्य सर्वावतारी श्रीरघुनन्दन अपने अवतारकाल में वसिष्ठ-विश्वामित्र- भरद्वाज-वाल्मीकि-आदि को निवृत्तिधर्म का, अवध-जनक-अहल्यादि को प्रवृत्तिधर्म का तथा श्रीहनुमद्‌-जटायु-शबरी-विभीषणादि को प्रपत्तिधर्म का ग्रहण करवाते हैं। भगवद्विभूतिभूत आचार्यगण भी भगवन्नयानुसरणपूर्वक प्रवृत्ति-निवृत्ति-प्रपत्तिलक्षण त्रिविधधर्म का प्रचार करते हैं। अतएव 'योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयोविधित्सया। ज्ञानं कर्म भक्तिश्च ...' (भा.पु.११.२०.६) इत्यादि उक्ति के आलोक में भगवान्‌ श्रीरामानुजाचार्य महाराज ने ज्ञान-कर्म-भक्ति का पूर्णतया प्रतिपादन किया। किन्तु उनके कार्यकाल में उक्त तीनों मार्गो के द्वारा साध्य महान्‌ मोक्षोपायरूप प्रपत्ति विशेषतः आलोक में नहीं आया। ध्यान रहे; उक्त कथन का यह तात्पर्यं कथमपि नहीं

(5)

है कि स्वामी श्रीरामानन्दाचार्यमहाराज से पूर्व कभी प्रपत्ति या शरणागति का उपदेश नहीं किया गया, कारण कि श्रीशंकराचार्य की विष्णुषट्पदी श्रीरामानुजाचार्य का सम्पूर्ण शरणागतिगद्य इत्यादि प्रपत्तिमार्गपोषक हैं। तथापि 'प्रशस्तं स्तोतुं विधेयः' इत्यादि न्याय से केवल यही मूलभाव ग्राह्य है कि प्रपत्तिपथ का जैसा प्रकाश शरीरामानन्दाचार्य ने किया, वैसा अन्य किन्हीं के द्वारा नहीं हुआ। अस्तु। शेषावतार जगद्गुरु श्रीरामानुजाचार्य के अवतारकाल में भक्ति का प्रचुर प्रकाश हुआ; किन्तु वह द्विजविषयिणी है : 'अपशूद्रनये भक्तौ शूद्रानधिकृतिः स्फुटा’ (वे.का.८.१३), अतः उसमें सर्वाधिकार सिद्ध नहीं है। कदाचित्‌ प्रपत्ति प्रकाशित हुई, तो दक्षिणभारत में ही; उत्तर में नहीं। अत: स्वयं कौसल्यानन्दवर्धन भगवान्‌ श्रीसीतानाथ ने ही, उत्तरभारत में प्रपत्तमार्गप्रकाशनार्थ, श्रीरामानन्दाचार्य के रूप में अवतारग्रहण किया।

विक्रमी १३५६गत माघकृष्णा सप्तमी, गुरुवार, चित्रानक्षत्र कुम्भलग्न में प्रयागराजस्थित भगवान्‌ वेणीमाधव के परमोपासक पण्डितप्रकाण्ड श्रीमत्पुण्यसदनशर्माजी महाभाग के घर में सौभाग्यवती माता श्रीसुशीलादेवी की दक्षिणकुक्षी में स्वयं सर्वावतारी भगवान्‌ श्रीरामचन्द्र ही एक अमित तेजस्वी शिशु के रूप में अभिव्यक्त हुए; जो भविष्य में जगदगुरु श्रीस्वामी रामानन्दाचार्य कहलाए। सोत्साह जन्मोत्सव मनाए जाने पर तथा अनेकों ज्योतिर्विदों के द्वारा नवजात शिशु के दिव्यलक्षणों का विचार करने के अनन्तर आपश्री का जन्मनाम “रामदत्त, रखा गया। तदनन्तर भाद्रपदशुक्ला पंचमी के दिन आप्री के अन्नप्राशन में आपश्री को पायस का भोग लगाया गया; जो कि लीलासंवरणपर्यन्त आपश्री के लिए एकमात्र भक्ष्य रहा। आपश्री के चिन्मयशरीर की पाँच वर्ष की अवस्था में माघशुक्लाद्वादशी को आपश्री का विधिवत्‌ उपनयन हुआ तथा आपश्री अत्यन्त अल्पावधि में ही वेदादि शास्त्रों के उदन्त विद्वान्‌ हो गए। उसी समय भगवान्‌ वेणीमाधव की प्रेरणा से आपश्री के पिताजी द्वारा आपको एक दिव्य दक्षिणावर्तीशंख दिया गया, जिसके नादमात्र से अपने जीवनकाल में आपश्री ने अनेकों भक्तों को ब्रह्मज्ञान प्राप्त करवाया। कालान्तर में वसिष्ठावतार श्रीमत्स्वामी राघवानन्दाचार्यजी महाराज ने पधारकर आपश्री को लोकसंग्रहार्थं षडक्षर श्रीरामतारकमन्त्रराज की दीक्षा प्रदान की एवं अपने साथ काशी-पंचगंगाघाटस्थ श्रीमठ ले गए; जहाँ गुरुचरणसन्निधि में ही आपश्री का साम्प्रदायिक अध्ययन हुआ। आपश्री अध्ययनानन्तर गुर्वाज्ञा से पुनः अपने घर लौटे तथा माता-पिता से आज्ञा लेकर पुन: गुरुचरणों में लौटकर विधिवत्‌ विरक्तदीक्षा प्राप्त करने हेतु प्रार्थना की। परमकृपालु गुरुदेव श्रीराघवानन्दाचार्य महाभाग ने आपश्री को अब विधिवत्‌ पंचसंस्कारपूर्वक विरक्तदीक्षा देकर 'श्रीरामानन्दाचार्य'

Goi) नाम से समलंकृत किया तथा आपश्री को काषायवस्त्रादि सहित त्रिदण्ड प्रदान किया। यद्यपि आपश्री पूर्णकाम-आत्माराम-परमनिष्काम-समर्थ-परब्रह्म ही थे, तथापि आपश्री ने श्रीमठ में रहकर लोकसंग्रहार्थं कठोर तपश्चर्या की; जिससे आपश्री की कीर्तिकौमुदी का दिगन्तपर्यन्त विस्तार हुआ। आपश्री के तपःपूत प्रभाव को देखकर अनेकों लोग आपश्री से दीक्षित होने हेतु पधारे, जिन्हें आपश्री ने अनुगृहीत करते हुए भगवच्छरणागति प्रदान की। किन्तु जब आपश्री के माता- पिता भी आपश्री से दीक्षित होने हेतु काशी आए, तब आपश्री संकोचवशात्‌ अन्तर्धान हो गए। तब श्रीराघवानन्दाचार्य महाभाग ने प्रकट होकर सभी से विधिवत्‌ श्रीराममन्त्र के छः करोड आहुतियों वाला एक महान्‌ श्रीरामयज्ञानुष्ठान करवाकर आपश्री को पुनः प्रकट किया। अनेकों योगी-भक्त-ज्ञानी-आदि आपश्री के मार्गदर्शन से अनुगृहीत होने लगे, जिनमें आपश्री के प्रमुख बारह शिष्यों का नामोल्लेख श्रीनारायणदास “नाभा” ने अपने भक्तमाल (३६) में निम्नलिखित छप्पय के व्याज से किया है : अनन्तानन्द कबीर सुखा सुरसुरा पद्मावति नरहरि पीपा भावानन्द रैदास धना सेन सुरसरि की धरहरि ।। औरो शिष्य प्रशिष्य एकते एक उजागर जगमंगल आधार भक्ति दशधा के आगर ।। बहुत काल बपु धारि कै प्रनत जनत को पार दियौ श्रीरामानन्द रघुनाथ ज्यों दुतिय सेतु जगरतन कियौ ।। इस प्रकार; अनन्तानन्द, कबीरदास, सुखानन्द, सुरसुरानन्द, पद्मावतीदेवी, नरहर्यीनन्द, पीपाप्रतापराय, भावानन्द, रैदास, धना, सेन, सुरसुरीदेवी -- ये बारह आप्री के प्रमुख शिष्य कहलाए। वस्तुत: श्रीरामानन्दाचार्यजी सर्वावतारी परमप्रभु श्रीराम ही हैं, अतः उनके यशोवैभवविस्तारार्थ श्रीमद्धागवतोक्त “स्वयम्भूर्नारदः शम्भुः कुमारः' (६.३.२०) इत्यादि द्वादश महाभागवत ही उक्त द्वादश शिष्यों के रूप में अवतीर्ण हुए। अस्तु। तत्कालीन अनेकों हिन्दु मुस्लिम शासक श्रीमञ्जगद्गुरु रामानन्दाचार्यमहाभाग की अपूर्व वर्णाश्रममर्यादानिष्ठा, तपोमय- भक्तिमय जीवन तेजस्विता से प्रभावित होकर उनके प्रति आस्थान्वित हुए। आपश्री की श्रीरामभक्तिभगीरथी का प्रवाह इतना प्रबल हुआ कि लोगों में यह दृढ़ आस्था बन गई -- भक्तिदेवी को दक्षिण से उत्तर में लाने का कार्य केवल आपश्री ने ही किया है : “भक्ति द्रविड़ ऊपजी, लायो रामानन्द'। जज़ियाकर आदि हटवाकर, मुस्लिम शासकों के द्वारा त्रस्त हिन्दुजनता को आपने विविध प्रकार से

(वा)

सुरक्षित किया तथा अनेकों धर्मान्तरित लोगों को पुन: संस्कृत करके पुन: हिन्दु-वैदिक बनाया। आपश्री के पुण्यप्रभाव से ही तत्कालीन हिन्दु-मुस्लिम-वैमनस्य, शैव-वैष्णव- विवाद, दुरभिसन्धिजन्य वर्णविद्वेष आदि न्यूनतम हो गए। विशिष्ठाद्वैतसिद्धान्त भगवत्रपत्तिराद्धान्त के संरक्षणार्थ आपश्री सतत प्रयासरत रहे; जिसके फलस्वरूप सम्प्रति प्रस्थानत्रयानन्दभाष्य आपश्री की कीर्तिपता का अधिकाधिक शोभायमान हो रही है। तदतिरिक्त वैष्णवमताब्जभास्कर, श्रीरामार्चनपद्धति, श्रीरामरक्षा, सिद्धान्तपटल, ज्ञानलीला, ज्ञानतिलक, योगचिन्तामणि, सतनामीपन्थ आदि अनेकों संस्कृत हिन्दी ग्रन्थ आपश्री की कृतियों के रूप में प्रसिद्ध हुए। भविष्य में आपश्री की परम्परा से ही रविदासीय-कबीरपन्थी-रामस्नेही-प्रभृति परम्पराएँ भी प्रादुर्भूत हुई तथा आपश्री की शिष्यपरम्परा समग्र उत्तरभारत में फैल गई। आपश्री ने अपने जीवनकाल में सम्पूर्ण भारत का भ्रमण किया तथा श्रीरामार्चा-हनुमदुपासना-नामजपादि को समाज में प्रशस्ततः प्रतिष्ठित किया। दीर्घकाल तक साधना करते हुए अनेकों प्रपन्नजीवों को भगवदुन्मुख करके आपश्री विक्रमी १४६७गत चैत्रशुक्लानवमी के दिन काशीस्थ श्रीमठस्थित अपने भक्तों के बीच से सहसा शंखनादपूर्वक होकर अदृश्य हुए एवं तत्काल श्रीअयोध्यास्थ कनकभवन में प्रकट हुए। वहाँ सभी प्रपन्न श्रीबैष्णवों को आशीर्वादित करते हुए सबके देखते-देखते आपश्री सशरीर भगवान्‌ कनकविहारीजी में ही प्रविष्ट हो गए।

उन्हीं श्रीरामावतार जगद्गुरु भगवान्‌ श्रीस्वामी रामानन्दाचार्यजी महाराज के द्वारा

स्वचरणानुगत श्रीवैष्णवों के सर्वविध कल्याणार्थ २०५ पद्यो में निबद्ध “श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर' संज्ञक प्रकृत प्रबन्ध पर, मान्य ग्रन्थव्याख्याता महोदय को 'संबित्कर' नामक हिन्दीवृत्ति सहित 'पदपरामर्श' नामक प्रस्तुत संस्कृतटीका स्वयमेव विद्वन्मनोमोदिनी है। 'पदपरामर्श' शब्द की निरुक्ति अत्यन्त गम्भीर है; क्योंकि “पद' (ग्रन्थकारोक्त शब्दराशि) का “परामर्श” (युक्तियुक्त विवेचना) प्रस्तुत करने वाली, किं वा इस श्रीवैष्णवमतान्जभास्कर के 'पद' (रश्मियों) का 'परामर्श' (विशेषतः प्रतिफलन) करने वाली, अथवा साक्षात्‌ ग्रन्थकार महाभाग के “पद' (श्रीचरणों) का 'परामर्श' (भक्तिपूर्वक समर्चना) करने वाली इस संस्कृतटीका की 'पदपरामर्श' संज्ञा अन्वर्थ है। श्रीहरिहरानुग्रह के अमोघ प्रभाव से, श्रीवैष्णवजगत्‌ सहित समस्त संस्कृत-विद्वानों के चित्त को आकृष्ट करने में समर्थप्राय, उक्त अपूर्व संस्कृतटीका मूलग्रन्थ की सारसमाख्या निम्नलिखित है :

नित्यश्रीसमलंकृत पूर्णपुरुषोत्तम भगवान्‌ श्रीरामचन्द्र वेदवेद्य, अनन्तकल्याण- गुणनिकेत, भगवतीप्रेमकटाक्षविषय, भक्ताभीष्टपूर्तित्रतैकदीक्षित, नीलमणिवत्‌ दिव्यतम

(xxiii)

देहकान्ति से युक्त होते हुए, रसप्रख्यातकवीश्वर भगवान्‌ वाल्मीकि के इष्ट: सर्वस्य लोकस्य' (वा.रा.१.१८.२७) के अनुसार, सबके भजनीय हैं। तद्वत्‌, इषत्कृपाकटाक्षनिक्षेपपूर्वक इन्द्र-प्रभृति लोकपालों के सर्वाभीष्ट सिद्ध करने वाली, श्रीरघुनाथजी के अनुरूप ही सर्वमंगलगुणनिलया, अलौकिककमललोचना, विद्युतपुंजवत्‌ दिव्यतम अंगकान्ति से युक्त, साकेताधिपति श्रीराम के प्रति अनन्याश्रिता, पुरुषकारपूर्वक भगवच्चरणाश्रित श्रीवैष्णवों को श्रीभगवान्‌ का अनुग्रहभाजन बनाकर उन्हे भगवद्भक्तिसम्पदा प्रदान करने वाली भगवती जगज्जननी श्रीजानकी भी जीवमात्र की भजनीया हैं। अतः ग्रन्थकार महाभाग ने ग्रन्थारम्भ (१-२ पद्यों) में क्रमश: जगन्नियन्ता सर्वाराध्य भगवान्‌ श्रीरामभद्र एवं भगवती जनकनन्दिनी श्रीजानकी के स्वरूप का अनुसन्धान करते हुए श्रीवैष्णवों के प्रति ध्येयतत्् का सम्यक्‌ प्रतिपादन किया है। तदनन्तर (पद्य में), ध्येय (श्रीसीताराम) में भक्तिभाव में आज्ञान-क्लेश-कर्माशय-विपाकादि द्वारा प्राप्त विक्षेप के निवारणार्थ एवं पूर्वोक्त परमाराध्य में अविचल आसक्ति की सिद्धि हेतु भगवान्‌ श्रीरघुवीर के दिव्यतम आयुधसंघ का वर्णन किया गया है। तदुपरान्त समग्र ग्रन्थभाग (पद्य से २०५ पर्यन्त) जगदगुरु श्रीमत्स्वामी रामानन्दाचार्य एवं उनके पट्टशिष्य श्रीसुरसुरानन्दाचार्य का संवादप्राय है, जिसमें (पद्य में) दशपदात्मक पद्य के माध्यम से शिष्य अपने सदगुरु से -- तत्त्वत्रय, जप्यमन्त्र (रहस्यत्रय), वैष्णवाभिमत ध्येय, मुक्तिसाधन, आचारमीमांसा, वेष्णवलक्षण, कालक्षेपविधि, तीर्थवास इत्यादि विषयक -- दस प्रश्नों के उत्तर हेतु प्रार्थना करते हैं। इन प्रश्नों के समाधानार्थ ही अग्रिम ग्रन्थभाग प्रवृत्त होता है; जहाँ (पद्य में) ग्रन्थकार महाभाग, लोकसंग्रहार्थं अपने ूर्वाचायाँ का स्मरण करके, अपने शिष्य को कृपापूर्वक समाधान देने हेतु प्रस्तुत होते हैं।

प्रथम प्रश्नोत्तररूप तत्त्वप्रकरण (पद्य ६-९) में तत्त्वत्रय (अचित्‌ -- प्रकृति, चित्‌ -- जीव, एवं ईश्वर) का विवेचन है। इनमें; प्रकृति-प्रधान-अजा-आदि नामों से प्रसिद्ध अचित्तत्त त्रिगुणात्मिका, निष्क्रिय, सबकी प्रकृति किन्तु स्वयं अविकृति, नित्य, आज्ञ, अचेतन, परिवर्तनशील तथा भगवदधीन है; जो, सांख्योक्तक्रमानुसार क्रमश: महदहंकारादि के माध्यम से, परमेश्वर के संकेतानुसार इस विचित्रतम जगत्‌ की सृष्टिपूर्वक उनको प्रमुदित करती है। तद्विरुद्ध; चित्तत्व (जीव) नित्य, अल्पज्ञ, अजन्मा, भगवदधीन, स्वरूपतः सूक्ष्मातिसूक्ष्म, प्रतिशरीरभिन्न, अज्ञानवशात्‌ कर्तृत्व-भोक्तृत्व-बुद्धियुक्त तथा नित्य-मुक्त-बद्धसंज्ञक भेदत्रय वाला हैं। जबकि; समस्त विश्व की सृष्टि-स्थिति-संहार- निग्रह-अनुग्रहरूप पंचकृत्य के निर्वाहक, सर्वनियामक, सर्वज्ञ, एक, अविनाशी,

(XXIV) अनन्तकल्याणगुणराशि, विश्वम्भर, सर्वैश्वर्यविभूतियुत, शरणागतवत्सल, ब्रह्मादिदेवशिरोमणिवन्दित, योगिजनध्येय, सर्वक्लेशातीत, अजर, अमर, परब्रह्म, परमात्मा साकेताधिपति भगवान्‌ श्रीरामभद्र ही ईश्वरतत्त्व के रूप में प्रसिद्ध हैं।

द्वितीय प्रश्नोत्तररूप जप्यनिर्धारणप्रकरण (पद्य १०-५४) में रहस्यत्रय का प्रतिपादन है। एकाक्षरां द्विपदां षट्पदाञ्च' (तै.ब्रा. २.८.६०) इत्यादि श्रुतिप्रतिपादित मूलमन्त्रभूत षडक्षर रामतारकमन्त्रराज (रां रामाय नमः) तथा पच्चीस वर्ण वाले द्वयमन्त्र (श्रीमद्रामचन्द्रचरणौ शरणं प्रपद्ये, श्रीमते रामचन्द्राय नमः) सहित लोकविश्रुत भगवत्प्रतिज्ञारूप 'सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति याचते' (वा.रा.६.१८.३३) इत्यादि चरममन्त्र _ ये तीनों ही श्रीरामानन्दीय वैष्णवों के लिए जप्यभूत रहस्यत्रय हैं; जो कि श्रेयःकामी साधकों के द्वारा गुरुपरम्परया प्राप्तव्य हैं। इनमें सर्वप्रथम (पद्य ९२-३२ में) षडक्षरमन्त्रार्थविचार गुम्फित है। मूलमन्त्रगत *रां' बीज समस्त वेदज्ञानराशिसहित प्रणव एवं विश्वसृष्टि के प्रपंचन का आधार है तथा ब्रह्म-विष्णु-महेश्चर द्वारा आरूढ है। 'रां' बीजगत 'र्‌! से सर्वशेषिरूप सर्वस्वामी भगवान्‌ श्रीजानकीनाथ राम का, “आ + - आ' से जीव की परमेश्वर श्रीराम के प्रति अनन्यशेषता एवं अनन्यार्हता तथा 'म्‌' से भगवच्छेष तथा नित्य भगवत्सेवकरूप जीवतत्त्व का ग्रहण होता है। वहीं, चतुर्थीविभक्तिघटित “रामाय' शब्द विश्वम्भर भगवान्‌ श्रीरामचन्द्र का इस समस्त विश्व से आधाराधेयसम्बन्ध सेव्यसेवकभाव ज्ञापित करता है; जबकि षडक्षरमन्त्रगत 'नमः' शब्द चित्तत््ववाचक है। अखण्डदृष्ट्या विचार करने पर 'नमः' शब्द से सर्वशक्तिमान्‌ श्रीरामभद्र के साथ समस्त जीवसमूह का आत्मात्मीयभाव तथा सखण्डदृष्ट्या विचार करने पर “नमः - + मः' शब्द से प्रभु श्रीरामचन्द्र के साथ समग्र चेतनाचेतन प्राणिवर्ग का भोक्तभोग्यभाव ज्ञात होता

है।

इस समग्र मन्त्रराज का वाक्यार्थ है : मैं (मकारवाच्य जीवात्मा) श्रीराम (रकारवाच्य परमात्मा) का सदा शेषरूप हूँ। “रामाय' शब्द से श्रीराम का नित्य श्रीजानकी से योग एवं समस्त प्राणिवर्ग का अन्तरात्मत्व, सर्वविधजीवहितपरत्व, उभयलिंगत्व (सगुणत्व -- दिव्यगुणयुक्तता तथा निर्गुणत्व -- हेयप्राकृतगुणहीनता), उपायत्व (प्राप्पता), उपेयत्व (प्राप्तिसाधनरूपता), सर्वविभूतिनेतृत्व, सच्चिदानन्दरूपत्व आदि ख्यापित होते हैं। इस शब्द के विचार से साधक के अज्ञानकल्पित लौकिक सम्बन्धों की निवृत्ति तथा एकमात्र श्रीरघुनन्दनचरणशरणतोपलब्ध दिव्य प्रीति की सिद्धिपूर्वक कृतार्थता सम्भव है। इस परमलाभ के लिए “रामाय' पद से नित्य भगवत्कैंकर्यप्राप्त्यर्थ

(75५)

प्रार्थना भी सूचित होती है। इसी षडक्षरमन्त्रराज में अर्थपंचक का अनुसन्धान भी शक्य है; यथा 'रां' शब्द से स्वस्वरूप (जीव), “रामाय' शब्द के प्रकृतिभाग से परस्वरूप (ईश्वर) तथा चतुर्थीविभक्ति से फलस्वरूप (नित्यशेषवृत्तिरूपता), अखण्ड “नमः' शब्द से उपायस्वरूप (भक्ति प्रपत्ति) तथा सखण्ड “नमः' शब्द से विरोधिस्वरूप (अन्याश्रय-अहंकारादि) अनुसन्धेय हैं। ध्यान रहे; उक्त मन्त्रराज का तात्पर्यार्थ यही है कि श्रीरामभद्र की भक्ति प्रपत्ति ही सर्ववेदादिशास्त्रप्रतिपाद्य हे, अतएव सभी जीवों द्वारा वही कर्तव्य है; जबकि मन्त्रराज के अनुसन्ध्यर्थ से श्रीराम से जीवों का स्वस्वामिभाव-पितापुत्रादिभावरूप अनेकों सम्बन्ध ज्ञात होते हैं। इस प्रकार सर्वलोकविश्रुत श्रीरामषडक्षर तारकमन्त्रराज के रसरहस्य का प्रतिपादन किया गया है।

तदनन्तर क्रमशः (पद्य ३३-४४ में), श्रीवैष्णवों के द्वारा गुरूपदेशश्रवणानन्तर सर्वथा जप्य अनुसन्धेय, दस अभिप्रायों के अभिव्यंजक, षड्पदीय पच्चीस- वर्णात्मक सर्वमंगलास्पद द्वयमन्त्र (श्रीमद्रामचन्द्रचरणौ शरणं प्रपद्ये, श्रीमते रामचन्द्राय नमः) का निरूपण प्रदर्शित है। मन्त्रपूर्वार्धित 'श्रीमद्रामचन्द्रचरणौ' शब्द में प्रदर्शित 'श्री' पुरुषकारस्वरूपा भगवती श्रीजानकी का, “मत्‌' रूप मतुप्‌- प्रत्यय भगवती श्रीजानकी एवं भगवान्‌ कोसलेश्वर के नित्यसम्बन्ध का, “रामचन्दर' शब्द भगवान्‌ श्रीरामभद्र में नित्य अनन्तकल्याणगुणों की विद्यमानता का तथा 'चरणौ' शब्द भगवान्‌ श्रीजानकीनाथ उनके सच्चिदानन्दमय अप्राकृत दिव्यमंगलश्रीविग्रह से नित्यसंयोग का, *शरणं' शब्द श्रीअयोध्यानाथप्रभु के करुणामय स्वभाव का तथा 'प्रपद्ये' शब्द उपायाध्यवसाय का द्योतक है। तद्वत्‌ मन्त्रो्तरार्धगत “श्रीमते' से जीवमात्र के लिए सर्वेश्वर श्रीसीताराम की प्राप्यता, 'रामचन्द्र' शब्द से श्रीरघुनन्दन का निरुपाधिक सर्वस्वामित्व तथा इसकी चतुर्थीविभक्तिघटित 'आय' से जीव की कैंकर्यपरायणता सहित “नमः” शब्द से भगवत़्ाप्त्यर्थ समस्त प्रातिकूल्यवर्जन संकेतित हैं। ध्यान रहे कि “यह जीव श्रीरमशरणापन्न होकर केवल उनकी भक्ति करे! -- इस भाव का संश्रय ही उक्त मन्त्र का तात्पर्यार्थ है; जबकि सर्वप्राप्य श्रीसीतारामजी प्रापक (जीव) के स्वरूप परस्पर सम्बन्ध की दृढ भावना इस मन्त्र का वाक्यार्थ है। युगलम्रभु श्रीसीतारामजी के कैकर्य की प्रधानता ही उक्त मन्त्र का प्रधानार्थ तथा “सर्वदा स्वगत दोषों के अनुसन्धानपूर्वक उनके शोधन हेतु जागरूक रहना” ही उक्त मन्त्र का अनुसन्ध्यर्थ है। इस प्रकार ग्रन्थकार महाभाग के द्वारा द्वयमन्त्र के अपूर्व रसरहस्य का प्रपंचन किया गया है।

(>5शं)

तदुपरान्त (पद्य ४५-५४ में) लोकविश्रुत भगवत्प्रतिज्ञारूप “सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्‌ व्रतं मम' (वा.रा.६.१८.३३) -- इस चौदह पद बत्तीस वर्ण वाले चरममन्त्र का रहस्यात्मक विवेचन वर्णित है। मन्त्रपूर्वा्घगत 'सकृत्‌' शब्द से श्रीरामातिरिक्त सर्व साधनों उपायों का निषेध, *एव' शब्द से साधनान्तरानपेक्षा की दृढता, 'प्रपन्नाय' शब्द से भगवदाश्रित जीव का रक्षास्थानत्व (भगवत्कृपाविषयत्व), “तव' शब्द से श्रीरामभद्र की परमोपायता, 'अस्मि' क्रियापद से भगवान्‌ में उपायबुद्धि, 'इति' शब्द से उपायरूप भगवान्‌ के प्रति अनन्यता उपायान्तरानुसन्धान हेतु अनुधावन की समाप्ति, 'च' शब्द से कायिक मानसिक शरणागति तथा प्रपत्ति के अतिरिक्त भक्ति का भी स्वतन्त्रतः मोक्षसाधनरूप से ग्रहण तथा 'याचते' क्रियापद से अधिकारसम्पत्ति (अर्थात्‌ भगवन्मात्राश्रित होकर उनसे ही रक्षार्थ याचना करने वाला ही प्रपत्ति का अधिकारी है) बोधित होता है। मन्तरोत्तरार्थगत 'अभयं' शब्द से प्राप्यरूप श्रीसीताराम की प्राप्ति में सभी बाधकों का वारण तथा अनादिकर्मप्रवाहरूप संसार से निवृत्ति, “सर्वभूतेभ्यः? प्राप्य श्रीराम की प्राप्ति में आने वाले प्रतिबन्धकों का, 'ददामि' शब्द से भगवान्‌ का अलौकिक सामर्थ्य सर्वशक्तिमत्ता, 'एतत्‌' शब्द से भगवत्रतिज्ञा की सफलता में असन्दिग्धता तथा असंशयत्व, 'मम' शब्द से प्रतिज्ञाकर्ता भगवान्‌ तथा उनकी स्वप्रपन्नरक्षा हेतु वचनबद्धता का पोषण तथा 'व्रतं' शब्द स्वप्रतिज्ञाविषयक अत्यन्त दृढता ज्ञात होती है।

ध्यान रहे कि 'अभयकामी जीव रक्षार्थप्रतिश्रुत शरणागतवत्सल भगवान्‌ का समाश्रयण करे” ~ यही इस चरममन्त्र का तात्पर्यार्थ है; जबकि निर्भयताकामी शरणापन्न जीवात्मा के स्वरूप का प्रतिपादन इस मन्त्र का वाक्यार्थ है। शरणागतरक्षाब्रतधर परमप्रभु सर्वेश्वर के स्वरूप का प्रतिपादन इस मन्त्र का प्रधानार्थ तथा प्रपन्न को भगवत्प्रतिज्ञा पर विश्वासपूर्वक परमनिश्चिन्तता का अनुभव करवाना ही इस मन्त्र का अनुसन्ध्यर्थ है।

इस प्रकार, रहस्यत्रय के प्रतिपादनानन्तर, क्रमश: तृतीय प्रश्नोत्तररूप ध्यानध्येयप्रकरण (पद्य ५५-६०) में अनन्तसौन्दर्यलावण्यमाधुर्यशोभारत्माकर कौशल्यानन्दन सर्वलोकाभिराम भगवान्‌ श्रीराम के अलौकिक स्वरूप का वर्णन किया गया है; जो कि सभी श्रीवैष्णवों के द्वारा ध्येय है। "ध्येये सक्तं मनो यस्य ध्येयमेवानुपश्यति। नान्यं पदार्थ जानाति ध्यानमेतत्प्रकीर्तितम्‌' (ग.पु. १. २३५.३०) इत्यादि वचनानुसार, ध्यानकाल में अन्य विषयों की अपेक्षा ध्येय की अपूर्वता नितान्त अपेक्षित है; ताकि उसमें चित्त का स्वत: आकर्षण स्थिति सम्भव

(जज)

हो। एतदर्थ ग्रन्थकार महाभाग ने भगवान्‌ की अपूर्व सुन्दरतम छवि का वर्णन किया है, जो कि समस्त श्रीवैष्णवों द्वारा ध्येय है। 'यश्व रामं पश्येत्तु ... निन्दितः सर्वलोकेषु स्वात्माऽप्येनं विगर्हते’ (वा.रा.२.१७.१४) इत्यादि वचन के द्वारा इंगित होता है कि इस स्वरूपविशेष का ध्यान किए विना परमशान्तिरूप प्रसादसिद्धि अशक्यप्राय है। अतएव श्रीरामस्तवराजादि में वर्णित भगवद्विग्रहस्वरूप को संक्षिप्त: प्रकृत प्रकरण में संगृहीत किया गया है। तदनुसार; सद्योविकसित-नवनीलकमलकल्प- विशाललोचन, शिवब्रह्मादि-मनोहरणतत्पर-सुन्दरमन्दस्मित, सतत श्रीजानकीस्नेहदृष्टिसंसेवित, मुनिमनोभ्रमरसमास्वादितमधुर-मकरन्दपरिप्लुतचरणकमल, अलौकिकबलसंयुत-दिव्याखसंघसुशोभित-आजानुभुज-दण्डद्गयमण्डित, दिव्यमंगलालंकारविभूषित, सजलजलदसुन्दरमंगलवपु, कोटिमनोज-मनो5हंकारखण्डित, सुन्दरपीताम्बरमण्डित, कल्याणगुणनिधि, कृपासिन्धु, साधुमन:कमलवासी, प्रसादललितलावण्यविलसितमुखकमल, सर्वलोकशरण्य, परात्परपुरुषोत्तम, सपरिकर मूर्तिमान्‌ महोत्सव, प्रपन्नपारिजात, त्रिपुरसुन्दरीश्रीजानकी-देवीसहित सर्वेश्वर भगवान्‌ श्रीरामभद्र ही, सभी अनुरागी श्रीवैष्णवों के ध्येय हैं।

चतुर्थ प्रश्नोत्तररूप मुक्तिसाधनप्रकरण (पद्य ६१-११९) अत्यन्त महत्त्वपूर्ण ग्रन्थभाग है। पद्य ६२ ६९-७१ में 'तापः पुण्डं तथा नाम मन्त्रो माला पञ्चमः। अमी हि पञ्चसंस्काराः परमैकान्तहेतवः' इत्यादि वचनानुसार; भुजामूल में धनुर्बाण की छाप, शरीर पर भगवच्चरणरूप द्वादश तिलक, भगवद्दासत्वानुसन्धान- परक नाम-विशेष, पूर्वोक्त तीनों मन्त्र तथा कण्ठ में तुलसीमाला -- इन पाँच संस्कारों के द्वारा श्रीवैष्णवदीक्षा का विधान प्रदर्शित है। तदनन्तर 'आचार्यो वेदसम्पन्नो विष्णुभक्तो विमत्सरः। मन्त्रज्ञो मन्त्रभक्तश्च सदामन्त्राश्रयः शुचिः।। गुरुभक्तिसमायुक्तः पुराणज्ञो विशेषवित्‌। एवं लक्षणसम्पन्नो गुरुरित्यभिधीयते' इत्यादि श्रुत्यनुरूप गुरुलक्षण (पद्य ६३-६६ में) वर्णित हैं। तदनुसार; जितेन्द्रिय, पवित्र, वैष्णवविरक्तोचित शुद्धवेशधारी, सदाचारी, कुलीन, शास्त्रज्ञ, उपदेशकुशल, ध्यानयोगी, बुद्धिमान्‌, निग्रह अनुग्रह में समर्थ विरक्तसंत ही गुरुरूप में वरणीय हैं। तद्विपरीत; विकलांग, कपटी, कृष्णदन्ती, नेत्ररोगी, कुष्ठरोगी, बहुभाषी, वामन, व्यसनी, निद्राप्रेमी, कुनख, बहुभक्षी व्यक्ति सर्वथा त्याज्य है। ग्रन्थकार शिष्यलक्षण विवेचनार्थ (पद्य ६७-६८ में) कहते हैं कि श्रद्धालु, शुद्धमनस्क, मेधावी, विनम्र, कार्यदक्ष, कुलीन, सच्चरित्र, बुद्धिमान्‌, दृढसंकल्प, गुरुसेवासमर्थ, आज्ञाकारी, जितेन्द्रिय, अनुद्विग्न, अक्रोधी, भक्तिसम्पन्न एवं समर्पित व्यक्ति को ही गुरु के द्वारा शिष्यरूप में स्वीकार किया जाना चाहिए।

(xxviii )

आगे (पद्य ७९-७४ में) लौकिककामनाविनिर्मुक्त होकर पूर्णतत्परता अनन्यभाव से परमात्मा श्रीजानकीनाथ के चरणारविन्द की सतत सेवारूप पराभक्ति का प्रतिपादन है। विवेक, विमोक (निष्कामता), अभ्यास, क्रिया (नित्यकर्माद्यनुष्ठान), कल्याण (दैबीसम्पद्‌), अनवसाद एवं अनुद्धर्ष (उपासनाविषयक असन्तोष) -- इन सात सहित यमादि अष्टांगयोग के द्वारा तैलधारावत्‌ सतत अविच्छिन्न भगवत्स्मृति को ही पूर्वाचारयो के द्वारा “पराभक्ति' के रूप में अभिहित किया गया है। पुनश्च वह पराभक्ति “श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम्‌। अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्‌' (भा.पु. ७.५.२३) इत्यादि कथनानुरूप नौ प्रकार की कही गई है। वह पराभक्ति भी "भक्तया सञ्जातया भक्तया' (भा.पु. ११.३.३१) इत्यादि विधा से भक्ति (भगवत्प्रमोदक आचरण) का ही फल है। अत: आगे (पद्य ७५-९०१ में) ग्रन्थकार महाभाग द्वारा भगवत्परत्यर्थ कर्तव्य एकादशीव्रत-श्रीरामनवमी-आदि ब्रतोत्सव का विस्तरशः उद्देश करते हैं; जो कि वहीं द्रष्टव्य है।

उक्त वैष्णवोचित सदाचरण के बल पर भगवान्‌ श्रीसाकेताधिपति का विशेष अनुग्रह जीव पर हो जाता है; जो उसके मोक्ष में साधक होता है। श्रीरामानन्दीय वैष्णवों को अन्य प्रस्थानों के तुल्य मोक्ष में तारतम्य या प्रभेद मान्य नहीं है; प्रत्युत यहाँ केवल सायुज्य को ही एकमात्र मोक्ष स्वीकार किया जाता हैं। कर्मानुष्ठान के फलस्वरूप चित्तशुद्धि तथा उससे प्राप्त हुई ईश्वरभक्ति ज्ञान में हेतु बनती है; जबकि दीर्घकालीन साधना के अनन्तर वह ज्ञानी साधक भगवत्प्रपन्न होता है -- यह 'बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते’ (गी.७.१९), 'मुक्तोपसृप्यव्यपदेशात्‌' (ब्र.सू. १.३.२) इत्यादि वचनों का सारसर्वस्व है। फलतः कर्म-ज्ञान-भक्ति मोक्ष के उपायान्तर किन्तु परतन्त्रसिद्ध होते हैं, किन्तु प्रपत्ति सर्वथा स्वतन्त्र एवं परमोपायरूप मोक्षसाधन है। प्रपन्नजीव की मुक्ति में प्रणिपातप्रसन्न भगवती जनकात्मजा, पुरुषकारपूर्वक परमकृपालु भगवान्‌ श्रीरघुवीर को अनुकूल करके उसे मोक्षप्रसादसिद्ध्यर्थ, पूर्ण सहयोग करते हुए महत्त्वपूर्ण भूमिका का निर्वाह करतीं हैं। 'आनुकूल्यस्य सङ्कल्पः प्रातिकूल्यस्य वर्जनम्‌? इत्यादि (३७.२८-२९) अहिर्बुध्यसंहितोक्त षड्विध शरणागतिरूप प्रपत्ति (न्यासविद्या) में जीवमात्र अधिकृत हैं : “सर्वे प्रपत्तिरधिकारिणो मताः' (९९० )। ध्यान रहे; “मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते’ (७.१४), “मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः। स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्‌' (९.३२) इत्यादि गीतोक्तियाँ भगवत्रपत्ति में जीवमात्र को अधिकृत करतीं हुई उनके कल्याण का समुद्घोष करतीं हैं; तथापि भगवत्प्रपन्नों के द्वारा कथमपि स्ववर्णाश्रमधर्म

xxix)

का परित्याग विहित नहीं है, यह 'स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवाः' (१८.४५-४६) इत्यादि गीतोक्तियों से ध्वनित होता है। ग्रन्थकार महाभाग ने उक्त विषयविवेचनपूर्वक मुक्तिसाधन का समासतः प्रतिपादन (पद्य १०२-९१९ में) किया है।

प्रस्तुत ग्रन्थ का पंचम प्रशनोत्तररूप सर्वोत्तमधर्मप्रकरण (पद्य १२०-१३७ में) श्रीवैष्णवों के विशेषधर्म का उद्बोधक है। समग्र चेतनाचेतन प्राणिवर्ग में अन्तरात्मस्वरूप से भगवान्‌ की स्थिति बृहदारण्यकोपनिषद्‌-अन्तर्यामिब्राह्मण), सुबालोपनिषदादि इत्यादि द्वारा सिद्ध है। एतदर्थ प्राणिमात्र के प्रति की गई हिंसा वस्तुतः उसके अन्तर्यामी परमप्रभु के प्रति कृत अपराधतुल्य ही है। एतावता, प्राणिहिंसा का सर्वथा निषेध करने हेतु “कर्मणा मनसा वाचा सर्वभूतेषु सर्वदा। अक्लेशजननं प्रोक्तमहिंसा त्विह योगिभिः? इत्यादि (२.११.१४) कूर्मपुराणोक्ति के आधार पर, पद्य १२०-९२३ का ग्रन्थभाग प्रवृत्त होता है। 'पदापि युवतीं भिक्कुर्न स्पूशेद्दारवीमपि’ इत्यादि (११.८.१३) भागवतोक्तयनुरूप; पद्य १२४- १२८ में विरक्त वैष्णवसंत के लिए स््रीपरिग्रह सर्वथा वर्जित है। कदाचित्‌ वह सत्रीसंग करे, तो सम्प्रदाय द्वारा वह पतित सर्वत्र बहिष्कृत किया जान चाहिए। पद्य १२९ के अनुसार; विरक्तसाधु असंग होकर श्रीरामनामजपपूर्वक भिक्षावृत्ति से जीवनयापन करे और भगवद्भागवतपरिचर्या में प्रवृत्त रहे। जिस भगवद्विग्रह की परिचर्या उसके द्वारा कर्तव्य है, उसका स्वरूप तथा पूजन-स्तवन-प्रणतिनिवेदनविधि- आदि पद्य १३०-९३६ में वर्णित है। तदनुसार; सर्वथा अर्चक के अधीन रहने वाला श्रीभगवद्विग्रह भक्तवांछापूरक, सर्वापराधसहिष्णु, वेदागमादि के मन्त्रों द्वारा प्राणप्रतिष्ठित होने से सर्वथा अप्राकृत (दिव्य) तथा षोडशोपचारादि द्वारा पूजित होने योग्य होता है। शास्त्रों में उस अर्चाविग्रह के स्वयम्भु, दैव, सद्ध मानुष भेद से चार प्रकार प्रसिद्ध हैं। ग्रन्थकार महाभाग ने, “स्तुतिप्रियो महाविष्णुः' इत्यादि वचनों के विचारपूर्वक, पूजनोपरान्त दिव्यस्तुतिपूर्वक भगवान्‌ को प्रसन्न करने का विधान करते हुए, श्रीभगवान्‌ की दिव्य स्तुतियों को संकलित किया है (पद्य १३४-१३६)

पीछे (पद्य में) जीव के तीन भेद -- बद्ध, मुक्त नित्य -- कहे गए थे; मानो उसी का विस्तरशः प्रतिपादन करने हेतु, षष्ठ प्रश्नोत्तररूप वैष्णवभेदकथनप्रकरण (पद्य १३९-१५८) प्रवृत होता है। उक्त सबमें सतत भगवत्परिचर्यासंलग्र भगवद्धामवासी श्रीहनुमदादि दिव्य श्रीवैष्णवगण नित्यसंज्ञक हैं। स्वकर्मफलभोगपरायण संसारसमुद्रनिमग्न समस्त जीवराशि बद्धजीव हैं, जबकि कर्मफलबन्धनविनिर्मुक्त मायोत्तीर्ण भगवत्कृपाभाजन

(XXX)

जीव मुक्तजीव हैं। प्रकारान्तर से नित्यजीव को ही 'नित्यमुक्त' तथा मुक्तजीव को ही 'कादाचित्कमुक्त' भी कहा गया हैं। इनमें अब बद्धजीव दो प्रकार के हैं -- मुमुक्षु (मोक्षेच्छु) बुभुक्षु (भोगेच्छु)। मुमुक्षु पुन: ज्ञानाधसाधन चेतनान्तरसाधन भेद से दो प्रकार हैं; जिनमें पहले तो मुक्ति के लिए ज्ञानादिसाधनों से निरपेक्ष होकर भगवत्स्मृति में तन्मय रहते हैं तथा भगवदाज्ञा से लोकसंग्रहार्थ स्ववर्णाश्रमधर्म का पालन करते हैं। वे भी पुन: उपासक शुद्धभक्त के भेद से दो प्रकार के होते हैं। तद्विरुद्ध; चेतनान्तरसाधनकोटि के मुमुक्षु ज्ञानादि को मुक्तिसाधन मानकर उनमें लगकर भगवत़्ाप्त्यर्थ निश्चिन्त रहते हैं। जो मुमुक्षु, ज्ञानादि साधनों में उपायबुद्धि रखकर, भगवान्‌ कोशल्यानन्दवर्धन की कृपा में ही महान्‌ विश्वास रखकर उनकी कृपामात्र से मोक्ष मानते हैं; वे प्रपन्न' कहलाते हैं। कतिपय प्रपन्न मुमुक्षु, भगवत्याप्ति में पुरुषकार करने वाले किसी मध्यस्थ घटक को स्वीकार करते हुए, “मोक्षमूलं गुरोः कृपा’ की भावना से भावित होकर, अपने आचार्य में पूर्णतया निष्ठ रहते हैं। अथवा *तस्माद्विष्णुप्रसादाय वैष्णवान्‌ परितोषयेत्‌’ इत्यादि के अनुसार; कुछ गुरुसुश्रृषा के साथ युगपत्‌ अन्य श्रेष्ठ महाभागवतों की परिचर्या में भी विशेषत: संलग्न रहते हैं। ऐसे सभी प्रपन्न भी दृप्त आर्त्त के भेद से दो प्रकार के होते हैं। दृप्त प्ररब्धकर्मफलक्षयप्रतीक्षारत होकर भगवत्कृपा से मोक्ष (क्रममुक्ति) मानते हैं, जबकि आर्त्त भगवद्विरहाग्निसन्तप्त हुए केवल तत्काल भगवत्सायुज्यरूप मोक्ष (सद्योमुक्ति) चाहते हैं। श्रीरामचन्द्रभगवान्‌ की श्रवण-कीर्तन-आदि नवधाभक्ति में लगे साधक “शुद्धभक्त' कहलाते हैं। पूर्वोक्त नित्यमुक्तजीव (अथवा नित्यजीव) भी परिजन परिच्छद के भेद से दो प्रकार के होते हैं। श्रीहनुमद्‌-लक्ष्मणादि भगवत्समीपस्थ महानुभाव “परिजननित्यमुक्त' हैं; जबकि भगवान्‌ श्रीसाकेतनाथ के छत्र-चँवर-मुकुट- अंगदादि परिचर्यासामग्री के रूप में विद्यमान भक्त 'परिच्छदनित्यमुक्त' कहलाते हैं। इसी प्रकार, कादाचित्कमुक्त भी भागवत केवल भेद से दो प्रकार के हैं। इनमें अनन्यभाव से श्रीसीतारामपरायण भक्त “भागवत' कहलाते हैं, जो पुनः दो प्रकार के होते हैं - ध्यानपर (भगवद्विभूति के साक्षात्कारजनित सुख की प्राप्ति हेतु) तथा कैंकर्यपर (भगवदीय दिव्यगुणों के चिन्तनपूर्वक)। इसी प्रकार केवलमुक्त भी दो प्रकार के होते हैं -- जो आत्मातिरिक्त सभी पदार्थों को दुःखरूप मानते हैं तथा जो आत्मातिरिक्त किसी पदार्थान्तर का अनुसन्धान ही नहीं करते। इस प्रकार, प्रकृत ग्रन्थ के षष्ठप्रकरण में वैष्णवभेद का अपूर्वतम कथन प्रदर्शित है।

्रीवैष्णवभेद प्रदर्शित करने के अनन्तर वैष्णवलक्षण-महिमा-संसर्गप्रभाव-वेशादि की जिज्ञासा उपपन्न है; तदर्थ ग्रन्थगत सप्तम प्रश्नोत्तररूप वैष्णवलक्षणप्रकरण (पद्य

(0000)

१५९-१६६) सर्वथा दर्शनीय है। ग्रन्थकार के अभिमतानुसार; दैवीसम्पत्परिपुत श्रीवैष्णवगण शिवब्रह्मादिसंसेवित दाशरथि भगवान्‌ अयोध्यानाथ के श्रीचरणारविन्द- मधुलिट्‌ ही हैं; जो पंचसंस्कारसम्पन्न महानुभाव अपने श्रीअंग पर रामरज-श्री- आदियुत द्वादश ऊर्ध्वपुण्ड तिलक, कण्ठ में तुलसीमाला धारण करते हैं। तत्रापि विरक्तसंत सुन्दर सप्तकपाससूत्रमय कटिसूत्र कौपीन सहित दो वस्त्र धारण करते हैं। वे सतत कोशलेन्द्रभगवान्‌ श्रीरामचन्द्र के नाम-रूप-लीला-धाम के रस में उन्मत्त हुए -- 'प्रायेण तीर्थाभिगमापदेशैः स्वयं हि तीर्थानि पुनन्ति सन्तः' (१.१९.८), 'येषां संस्मरणात्पुंसां सद्यः शुब्ड्यन्ति वै गृहाः। कि पुनर्दर्शनस्पर्श पादशौचासनादिभिः।। सान्निध्यात्ते महायोगिन्‌ पातकानि महान्त्यपि। सद्यो नश्यन्ति वै पुंसां विष्णोरिव सुरेतराः’ (१.१९.३२-३३), 'मद्धक्तियुक्तो भुवनं पुनाति’ (११.१४.२४), 'निरपेक्षं मुनिं शान्तं निर्वैरं समदर्शनम्‌। अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङप्रिरेणुभिः' (११.१४.१६) इत्यादि भागवतोक्तियों के अनुरूप -- पवित्र तीर्थादि पुण्यस्थलों सहित लोकपावन श्रीभगवान्‌ तक को भी पवित्र करने का सामर्थ्य रखते हैं; तब कँमुतिकन्याय से अस्मदादि प्राकृतजनों के पवित्र होने में शंकाकलंकपंकावकाश ही नहीं है। यहाँ तक स्वरूप लक्षणादि के अनन्तर; ग्रन्थकार महाभाग के द्वारा, उन श्रीवैष्णवों के कालक्षेप का विधान अभिव्यक्त करने के हेतु, अष्टम प्रश्नोत्तररूप वैष्णवकालक्षेपप्रकरण (पद्य १६७- १७५) का प्रवचन किया गया है। सभी श्रीवैष्णवों के लिए, विधिवत्‌ स्नानादि सहित स्वाधिकारानुरूप सन्ध्यादि नित्यकर्म से निवृत्त होकर, सर्वलोकमहेश्वर भगवान्‌ श्रीसीतारामजी के पूजनपूर्वक श्रीरामायण-महाभारतादि आर्षग्रन्थों अथवा श्रीसम्प्रदायनिधिरूप प्रस्थानत्रयी- आनन्दभाष्य के स्वाध्याय से कालक्षेप विधातव्य है। पठन में असामर्थ्य होने पर श्रवण तथा श्रवण में असमर्थ होने पर केवल भगवन्नामसंकीर्तन कर्तव्य है। तत्रापि असमर्थता की स्थिति में द्वयमन्त्र (पद्य ३३-४४) का अनुसन्धान कर्तव्य है। पद्य १७०- १७१ में श्रीवैष्णवों के लिए आजीवन भगवदीयपुण्यप्रदेशरूप तीर्थो में निवास, भगवद्धागवतपरिचर्या, भगवत्कथा-श्रबण, गुरुपरम्पराप्राप्तमन्त्रानुष्ठान, भगवत्पूजोपकरणसंग्रह, देवालयपरिचर्या, सत्संगादि सोत्साह प्रमादरहित होकर कर्तव्य है। शीक्षावल्ली के अनुरूप ही; सभी श्रीवैष्णवो के द्वारा आचायॉपदेश का पालन कर्तव्य है।

“प्रयोजनमनुद्दिश्य मन्दोऽपि प्रवर्तते’ इत्यादि वचनानुसार; पूर्वोक्त समग्र श्रीवैष्णवकृत्यों का फल क्या होगा? एतदर्थ ग्रन्थकार महाभाग द्वारा, नवम प्रश्नोत्तर

(3000)

के व्याज से, वैष्णवप्राप्यनिरूपणप्रकरण (पद्य १७६-१८५) कहा गया है। ध्यान रहे; 'जप तप मख सम दम व्रत दाना। बिरति बिबेक जोग बिग्याना।। सब कर फल रघुपति पद प्रेमा। तेहि बिनु कोउ पावइ छेमा' (रा.च.मा.७.९५.५- ६) इत्यादि सहित 'मदर्थ कुरु कर्माणि मा धर्मव्यतिक्रमम्‌' (भा.पु.१.६२.३३) इत्यादि के अनुरूप; श्रीवैष्णवों के समस्त कर्म केवल भगवत्रीत्यर्थ ही होते हैं। कारण कि उनके लिए केवल नित्यैश्वर्यसंयुत, जानकीसमालिंगित, दिव्यकल्याणगुणागार, उपनिषद्रेध, जगत्कारण, अज-अनादि, ब्रह्मादिदेवेश्वराचित, सर्वलोकप्रकाशक, अजेय, पुराणपुरुषोत्तम, सर्वनियन्ता, सर्वतन्त्रस्वतन्त्र श्रीरघुनाथजी ही प्राप्य कहे गए हैं। भगवत्रसादसिद्धयर्थ भागवतपरिचर्या (तत्रापि गुरुसेवा) नितान्त कर्तव्य है; जिनके ईषदनुग्रह से प्राप्त भगवन्मन्त्र की शास्रीयोपासना से साधक को न्यासविद्याभूत प्रपत्ति सिद्ध होती है। प्रपन्नजीव साधनापूर्वक क्रियमाण-संचितादि कर्मफलों के निराकरणपूर्वक प्रारब्ध को निर्विकारभाव से भोगता है। तदनन्तर वह भौतिकदेह की आयु पूर्ण होने पर उसे त्यागते समय सुषुम्नानाडी के द्वार से निकलकर ऊर्ध्वलोक में गति करता है। तत्पश्चात्‌ वह, अर्चिरादिमार्ग से तत्तत्स्थानीय देवताओं द्वारा सम्पूजित होते हुए, भगवत्संकल्प से लीलाविभूति (प्राकृतमण्डल) की सीमारूपिणी विरजानदी में स्नान करके अपनी समस्त मनोगत वासनाओं सहित सूक्ष्मशरीरादि को त्यागकर, भगवद्धाम (श्रीसाकेत) में प्रविष्ट होता है; जहाँ वह मुक्तजीव भगवत्सायुज्य (भगवत्साम्य) प्राप्त करके निरतिशयानन्दभागी होता है। इसके अनन्तर वह कदापि कर्मवशात्‌ संसार में नहीं लोटता; जो कि सर्वथा श्रुतिसिद्ध है। ग्रन्थ में अन्यत्र (पद्य १७०-१७१ में) श्रीवैष्णव साधको के लिए भगवदीय पुण्यमय दिव्यदेशों में निवास का कथन सुलभ होता है। अत: ग्रन्थकार, दशम प्रश्नोत्तररूप वैष्णवनिवासयोग्यस्थानप्रकरण (पद्य ९८६-२००) के द्वारा, साधनायोग्य तीर्थो उनके अधिष्ठातृदैवत का उल्लेख करते हुए उनमें रहकर भगवदर्चनादि स्वकृत्यों के निर्वहण की आज्ञा देते हैं; जो कि वहीं द्रष्टव्य है। अन्तत: (पद्य २० १-२०४ में) ग्रन्थाध्ययनार्थ अपेक्षित अधिकारसम्पत्ति (पद्च ६७-६८ के अनुरूप) का निर्वचन करके ग्रन्थपूर्ति की समुद्घोषणा करते हैं।

इस प्रकार; प्रकृत ग्रन्थ श्रीवैष्णव साधकों के लिए समस्त शास्त्रों का रसरहस्यभूत अमृतप्राय है, जिसके सम्यग्‌ अनुशीलन से श्रीरामानन्दीय श्रीवैष्णवसम्प्रदाय की तत्त्व-आचार-आदि की सुन्दरतम मीमांसा सम्भव है। उक्त गम्भीर ग्रन्थ पर मान्य ग्रन्थव्याख्याता महोदय की प्रस्तुत 'संवित्कर' नामक हिन्दीवृत्ति सहित 'पदपरामर्श'

(ज्यों) नामक संस्कृतटीका हम-सभी छात्रों श्रीवैष्णवजनों के सौभाग्य का विज्ञापन ही है; जिसके रसास्वादन से सभी पुण्यात्माओं को सहज सन्तोषोपलब्धि शक्य है। प्रस्तुत ग्रन्थ का सम्पादन करके हम भी अनुगृहीत हुए, यह भगवान्‌ कोसलेश के विशेषानुग्रह का विज्ञापनप्राय है। ग्रन्थावलोकनकाल में पाठकों के दृष्टिपथ में आने वालीं त्रुटियाँ वस्तुतः इस अबोध प्राणी के प्रमाद अनुभवहीनता के उदाहरण ही हैं; एतदर्थ अध्येताओं से पहले ही क्षमायाचना। किमधिकम्‌?

श्रीजानकीनाथस्मृतयः।

>: > > > > XX

कृतज्ञताज्ञप्तिः ::

कई वर्ष पूर्व 'श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर' की प्रस्तुत संस्कृतटीका श्रीमठ (पंचगंगाघाट, काशी) से प्रकाशित हुई थी। उस संस्करण के प्रकाशन में जगद्गुरुरामानन्दाचार्य- राजस्थानसंस्कृतविश्वविद्यालय के दर्शनविभागीय सहायकाचार्य मेरे आत्मीय श्री कोसलेन्द्रदासजी वैदिक-प्रवर भाई डॉ. रामानुज उपाध्याय, व्याकरण की व्युत्पन्न छात्रा डॉ. लक्ष्मीशर्मा, विद्यापीठ-साहित्यविभागीय परियोजनासहायक एवं मेरे स्नेहभाजन श्रीगोपाल कुमारझाजी आदि प्रियजनों ने विशेष सहयोग किया था। अत: वे सब सस्नेह स्मरणीय हैं। साथ ही; प्रस्तुत संस्करण में मेरे प्रिय छात्र सनातन धर्म के प्रति बद्धादर चि. अंकुर नागपाल का नाम सबहुमान अंकित करने योग्य है। उसी बालक के आग्रह पर इस टीका को विद्यापीठ से प्रकाशित करवाने की योजना बनी। अतः उसके स्नेह, श्रद्धा एवं श्रम से ही समग्र प्रयास ग्रन्थाकार हुआ है।

परम करुणामय सर्वावतारी भगवान्‌ श्रीजानकीजीवन से उक्त सभी विद्वानों के सर्वोत्कर्ष हेतु विनीत प्रार्थना है।

ग्रन्थव्याख्याता

:: विषयानुक्रमणिका :: ९. प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ (१-३९)

श्रीरामस्तवनम्‌ (१), श्रीसीतास्तवनम्‌ (८), श्रीरामदिव्यशस्तरात्रसङ्घस्तुतिः (१३), प्रश्‍नदशकोत्थापनम्‌ (१७), श्रीरामानन्दाचार्यकृतः प्रशनानुमोदनपूर्वकस्वाचार्यसंस्तवमुखेन समाधानोपक्रमः (१८), तत्त्वत्रये प्रकृतिस्वरूपनिरूपणम्‌ (१९), जीवतत््वनिरूपणम्‌ (२१), ईश्वरतत््वनिरूपणम्‌ (२५)

२. द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणनिरूपणम्‌ (३२-७६)

जप्यमन्त्रविवरणम्‌ (३२), मन्त्रराजमहिमा (३४), मन्त्रराजरहस्ये बीजाक्षरस्वरूप- विवरणम्‌ (३५), मन्त्रराजरहस्यम्‌ (३६), मन्त्ररत्नस्य (द्वयमन्त्रस्य) स्वरूपं तद्रहस्यञ्च (५६), चरममन्त्रस्वरूपं तद्रहस्यञ्च (६६)

३. तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ (७७-८६) ध्यानलक्षणम्‌ (७७), ध्येयस्य भगवद्रामस्य वर्णनम्‌ (७८) ४. चतुर्थप्रश्नोत्तरे मुक्तिसाधननिरूपणम्‌ (८७-१५४)

पञ्चसंस्कारस्वरूपम्‌ (८८), आचार्यलक्षणम्‌ (९१), शिष्यलक्षणम्‌ (९४), गुरुकृत्यम्‌ (९६), शिष्यकृत्यम्‌ (९९), भक्तिलक्षणं तत्स्वरूपं तद्धेदश्च (१००), एकादशीक्रतनिर्णयः (१०६), श्रीरामनवमी-श्रीजानकोनवमी-हनुमन्नूसिंहजयन्ती- श्रीकृष्णवामनद्वादशीव्रतनिर्णयः (११२), भगवत्कृपाया अहैतुकत्वम्‌ (१२१), मोक्षे तारतम्यनिषेधः (१२३), मोक्षोपायविचारः (१२५), श्रियो विभुत्वपुरुषकार- त्वयोर्वर्णनम्‌ (१२६), भगवतो दयावात्सल्ययोः स्वरूपम्‌ (१३०), न्यासस्य (प्रपत्तेः) स्वरूपस्य सर्वाधिकारत्वस्य निरूपणम्‌ (१३४), धर्मत्यागस्य प्रपत्तिविरोधिनो लोकसङ्ग्रहस्य विचार: (१४०), न्यासस्य रामप्रसादहेतुतायाः सञ्जातापचारप्रायश्चित्तस्य वर्णनम्‌ (१४४), सद्वेष्णवे वर्णादिविचारविमर्शः (१४७), भगवतोऽणोरणीयस्त्वस्य विचारः (१४१), क॑वल्यविमर्शः (१५०), भगवन्नामो- च्चारणमाहात्म्यम्‌ (१५२)

५. पञ्चमप्रशनोत्तरे सरवोत्तमधर्मनिरूपणम्‌ (१५५-९७९१) अहिंसाया महिमा (१५५), विरक्तस्य स्त्रीपरिग्रहनिषेधः (१५९), स्त्रीपरिग्रहे तस्य

(XXXVI) सर्वथा बहिष्कार्यता (१६०), अर्चावतारस्वरूपं तद्धेदस्तदर्चनस्तवनादिप्रकारविवेचनम्‌ (१६३) ६. षष्ठप्रश्नोत्तरे वैष्णवभेदनिरूपणम्‌ (९७२-९८९) भगवच्छरणवरणे जात्यादिबन्धननिषेधः (१७३), जीवस्य बद्धादिभेदविचारः (१७४), मुमुक्षुजीवेषु भक्तप्रपन्नपुरुषार्थैकनिष्ठादिभेदानां सलक्षणं परिगणनम्‌ (१७८), प्रपन्नस्य आर्तदृप्तभेदेन द्वैविध्यम्‌ (१८२), मुक्तानां नित्यकादाचित्कभेदेन विवेचनम्‌ (१८४)

७, सप्तमप्रश्नोत्तरे वैष्णवलक्षणनिरूपणम्‌ (१९०-२०१)

संस्काराचारमुखेन वैष्णवस्वरूपकथनम्‌ (१९१), वैष्णवानां तदधिष्ठितदेशस्य तत्पूजनसेवनादेश्च महिमा (१९६), विरक्तवैष्णववेशकथनम्‌ (२०१)

८. अष्टमप्रश्नोत्तरे वैष्णवकालक्षेपनिरूपणम्‌ (२०२-२०९)

भगवत्पूजनरामायणमहाभारतभाष्यस्वाध्यायाभ्यां कालक्षेपकथनम्‌ (२०३), तत्रासमर्थानां शास्त्रश्रवणेन नामकीर्तनेन मन्त्रद्वयार्थानुसन्धानेन कालक्षेपस्यादेशः (२०५), सत्सङ्गेन भागवतपरिचर्यया भगवत्कथाश्रवणेन कालक्षेपस्यादेशः (२०५), तत्राप्यसमर्थानां तीर्थादिषु कुटीरं निर्माय तत्र मन्त्रजपेन कालक्षेपस्यादेशः (२०६), सद्गुणसम्पन्नस्य भक्तिनिष्ठस्य महात्मनो निदेशे तत्परिचरणेन कालक्षेपः (२०७), भगवन्मन्दिरमार्जन- पुष्पावचय-नामाभ्यासादिना कालक्षेप: (२०७), भागवतसमागम-जिज्ञासा-चरितश्रवण- श्रावण-गुणस्मरणादिना कालक्षेप: (२०८), सपरिकर-भगवत्वँङ्कयेण कालक्षेपः (२०८) ९. नवमप्रशनोत्तरे प्राप्यनिरूपणम्‌ (२१०-२२५) भगवतः श्रीरामस्य प्राप्यतया तत्स्वरूपवर्णनम्‌ (२११), प्राप्यनिश्चये तत्प्राप्तय आचार्यवरणम्‌ (२१८), आचार्यसेवया तद्द्वारा भगवच्छरणागतेः कर्मक्षयस्य वर्णनम्‌ (२१९), ईश्वरनुग्रहेण विद्योच्छेदेन सुषुमनयोर्ध्वगतेर्वर्णनम्‌ (२२०), अर्चिरादिना विरजातिक्रमेण भगवत्सायुज्यावाप्त्या परमधन्यता पुनरावृत्तिनिषेधश्च (२२१) १०. दशमप्रशनोत्तरे वैष्णवनिवासयोग्यस्थाननिरूपणम्‌ (२२६-२४९) तीर्थेषु भगवल्लीलास्थलेषु वैष्णवनिवासस्य युक्ततायाः प्रतिपादनम्‌ (२२७), एतद्ग्रन्थविषयप्रशस्त्या तदध्येतव्यतानिदेशः (२४५), एतदग्रन्थोपदेशपात्रताविचारः (२४६), ग्रन्थस्वाध्यायफलश्रुतिः (२४६)

तै.आ.

तै.ब्रा. दे.भा.

धा.पा.

अथर्ववेदसंहिता ईशावास्योपनिषद्‌ उद्धवगीता उत्तररामचरितम्‌ उणादिसूत्राणि ऋग्वेदसंहिता ऐतरेयोपनिषद्‌ ऐतरेयब्राह्मणम्‌ कठोपनिषद्‌ कूर्मपुराणम्‌ कौषीतकचुपनिषद्‌ श्रीमद्भगवद्गीता छान्दोग्योपनिषद्‌ जाबालोपनिषद्‌ तैत्तिरीयोपनिषद्‌ तैत्तिरीयारण्यकम्‌ तैत्तिरीयब्राह्मणम्‌ देवीभागवतपुराणम्‌ पाणिनीयधातुपाठः

ध्या.बि.उ. ध्यानबिन्दूपनिषद्‌

न.पु.

श्रीनृसिंहपुराणम्‌

सङ्केताक्षराणि

नी.श. नीतिशतकम्‌

प.पु. पद्मपुराणम्‌

पा.सू. अष्टाध्यायीसूत्राणि

प्र. प्रश्नोपनिषद्‌

बृ. बृहदारण्यकोपनिषद्‌ बृ.जा.उ. बृहज्जाबालोपनिषद्‌ बू.स्मू. बृहस्पतिस्मृतिः बो.श्रौ.सू. बोधायनश्रौतसूत्राणि ब्र.पु. ब्रह्मपुराणम्‌

ब्र.सू. ब्रह्मसूत्राणि

भा.पु. श्रीमद्धागवतमहापुराणम्‌ भा.मा.प. पादां भागवतमाहात्म्यम्‌ म.रा. महारामायणम्‌

मनु. मनुस्मृतिः

महा. श्रीमन्महाभारतम्‌ मी.सू. जैमिनीयपूर्वमीमांसासूत्राणि मु. मुण्डकोपनिषद्‌

यजु. शुक्लयजुरवेंदसंहिता यो.सू. पातञ्जलयोगसूत्राणि र.वं. रघुवंशमहाकाव्यम्‌ रा.च.मा. श्रीरामचरितमानसम्‌

(णा)

रा.ता.उ. रामतापिनीयोपनिषद्‌ व्या.भा. व्याकरणमहाभाष्यम्‌ ल.ना.सं. लक्ष्मीनारायणसंहिता श.ब्रा. शतपथब्राह्मणम्‌ व.पु. वराहपुराणम्‌ शि.पु. शिवमहापुराणम्‌ वा.प. वाक्यपदीयम्‌ श्वे. श्वेताश्वतरोपनिषद्‌ वा.पु. वामनपुराणम्‌ सां.का. साङ्घयकारिका वा.रा. श्रीमद्वाल्मीकोयरामायणम्‌ स्क.पु. स्कन्दपुराणम्‌ वि.ध.पु. विष्णुधर्मोत्तरपुराणम्‌ ह.ना. हनुमन्नाटकम्‌ वि.पु. विष्णुपुराणम्‌ हरि.पु. हरिवंशपुराणम्‌

वै.भू.सा. वैयाकरणभूषणसारः

अथ श्रीसम्प्रदायाचार्यचूडामणियतिराजसार्वभौमश्रीमद्धगवत्पादैः स्वामिश्रीरामानन्दाचार्यचरणैः समुद्धासितः

श्रीवैष्णवमताव्जभास्करः

आचार्यजयकान्तशर्मापरनामधेयेन श्रीरामकिङ्कराचार्येण स्वसम्प्रदायसपर्यायां विरचिताभ्यां संवित्करपदपरामर्शाभ्यां हिन्दीसंस्कृतव्याख्याभ्यां समुपेतः

श्रीसीतारामाभ्याँ नम:

श्रीसम्प्रदायाचार्यचूडामणियतिराजसार्व भौमश्रीमद्धगवत्पादै: स्वामिश्रीरामानन्दाचार्यचरणैः समुद्धासितः

श्रीवैष्णावमताव्जभास्करः =

( अथ प्रथमप्रशनोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ )

श्रीमन्तं श्रुतिवेद्यमद्धतगुणग्रामाग्रयरत्नाकर प्रेयःस्वेक्षणसंसुलज्जितमहीजाताक्षिकोणेक्षितम्‌ भक्ताशेषमनोभिवाञ्छितचतुर्वर्गप्रदं स्वर्ट्रुमं रामं स्मेरमुखाम्बुजं शुचिमहानीलाश्मकान्तिं भजे ।।१।। * संवित्करः * बंदि जगद्गुरु पादुकॉहि सिय रघुवर चित लाय भास्कर संवित्कर लिखों सरल भाव समुझाय नित्यश्री से समलंकृत, वेदों से जानने योग्य, आश्चर्यमय एवं दिव्य सौशील्य- कारुण्यादि अनन्त कल्याण गुणों के सागर, परमप्रेमास्पद की प्रीतिपूर्ण दृष्टि से अवलोकित होने के कारण अत्यन्त लज्जायुक्त हुई श्रीसीताजी के द्वारा स्नेहपूर्वक निहारे जाने वाले, भक्तों के अभीष्ट अर्थ-धर्मादि चतुर्विध पुरुषार्थ तथा स्वभक्ति- सेवारूप कामना को पूर्ण करने वाले कल्याणप्रद कल्पवृक्ष के समान, सर्वदा मन्दस्मित से उल्लसित मुखकमल वाले, स्वच्छ नीलमणि-जैसी दिव्यकान्ति वाले, भगवान्‌ श्रीराम का मैं भजन करता हूँ। * पदपरामर्शः * भोगे मज्जयति ग्रसह्म भजनप्रज्ञां निपात्य द्यति नेशत्वं गणयत्यवैति पुनस्ते दीनरक्षात्रतम्‌ सावज्ञं त्वयि यहुनोति भगवन्‌! मत्वा त्वदेकाश्रयं तन्मे पापमपास्य मां करुणया स्वं स्वानुरूपं कुरु वात्सल्यं करुणानिधे जननि! ते श्रेयो दुहानं सतां दीनानुग्रहणब्रतं विजयते मादृक्समाश्चासनम्‌

श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

मा त्याक्षीर्विविधापचारगणनाकाले विपत्सङ्कुले वाश्रेव स्नपयेः सहायसुधया मामेत्य भूम्यात्पजे सीताराघवमजञ्चुलद्युतिलसदिव्यान्तरङ्ग यद्‌ वक्षोदारमदर्शयज्जनकजाशीर्भूषणालङ्कृतम्‌ लाङ्गूलध्वजशोभिर्तं स्मरणजप्रेमाश्रुसम्पावितं वन्दे जङ्गममन्दिरं रघुपतेः श्रीमत्कपीशात्मकम्‌ लोकोद्धारधिया प्रपत्तिसुधया सिद्धिग्रवुक्ता यो वैषम्यप्रसुतज्वरं व्यपनयत्कारुण्यकल्पद्गुमः तस्याऽऽचार्यशिरोमणेर्भगवतो भक्ति परां तन्वतो रामानन्दयते: स्वयं रघुपतेः प्रीत्याऽऽश्रये पादुके ज्ञानवैराग्यसिन्धुयो वेष्णवत्व॑ प्रदाय माम्‌ कृपया न्यक्षिपद्रामपादयोस्त गुरु श्रये

अथाऽखिलहेयप्रत्यनीककल्याणगुणनिलयः स्वेतरसमस्तवस्तुविलक्षण: सर्वशेषी सर्वात्मा सर्वे्षरो भगवाज्‌ श्रीरामो दयनीयजीवदशामवलोक्य करुणया स्वानादिवेद- विद्याचरमतात्पर्यप्रकाशनेन लोकोदिधीर्षया सर्वविद्यापरमाचार्यः सन्नपि पुनराचार्य- रूपेणावततार। एवाचार्यचक्रवर्ती भगवाज्‌ श्रीरामानन्द उपसन्नमुमुक्षुषु विशिष्टाद्वैत- सिद्धान्तमादधानः षडक्षरमन्त्रराजमनुसन्दधान आचार्योचितसमुदारभावेन श्रीरामप्रपातिं व्याचक्षाण: अयुज्ञानश्ष काश्यामधिपञ्चगङ्ग' सम्प्रदायप्रवर्तकाचार्यशुभसमाख्यासम्पर्क- समुज्ज्वलं श्रीमठमध्युवास। तत्रैकदा श्रद्धावनतं जिज्ञासया समुपागतं शिष्येष्वन्यतमं श्रीसुरसुरानन्दं विलोक्य तं निमित्तीकृत्य सर्वजनहितचिकीर्षया तत्पृष्प्रश्नदशकमुपजीव्य विततगहनाज्ञानतिमिरानिरसनाय ज्ञानालोकेन जिज्ञासुमानसाम्बुजाविकासाय शिष्यवात्सल्याच्छ्रीवैष्णवसिद्धान्ताचारप्रबोधक श्रीवैष्णवमतान्जभास्करेत्याख्यं शास्रान्धिमन्यनोत्थं गरन्थरत्नं समुत्रिनाय। तत्रादौ निर्वितरतापूर्वकप्रारिप्सितग्रन्थसमाप्तये अविगीतशिष्टाचारमनुरुध्य स्वेष्टदेवतानमस्काररूपमङ्गलमाचरति -- श्रीमन्तामिति। जगदूगुरुत्वादिह भजनस्य कर्तव्यतां शिक्षयितुं तदनुगुणं परमभजनीयस्यावधारणाय सम्प्रदायजीवातुभूतं परमप्राप्यं सिद्धोपायतया सिद्धान्तसिद्ध सर्वस्वं पुरस्करोति, तत्रापि स्वाचारेणाचार ग्राहयतीति स्वनिष्ठभजनकर्मीभूतं भगवन्तं दिव्यगुणवर्णनमुखेन निरूप्य तच्छरीरभूतदेवादिभजनस्याविधिपूर्वकत्वात्सर्वात्मकतया तद्धजनस्यैव याधार्थ्येन श्रुतिभिर्मुख्यविधेयत्वं प्रदर्शयति। श्रीमत्त्तादिविशेषणाष्टकविशिष्ट॑ं राम भज इत्यर्थः।

भजनकर्मीभूतस्य सञ्जासौष्ठवमाह -- राममिति। "रमन्ते योगिनो यस्मिन्‌”

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌

(ल.ना. सं २. ४७. १५) इति श्रुतिसिद्धस्याप्यवयवशक्त्या त्रिभुवनमनोज्ञत्वं लभ्यते। 'जक्षन्‌ क्रीडन्‌ रममाणः? (छा.८. १२.३) इत्यादिश्रुत्या रमणस्वभावतया अखिललोकानन्दप्रदत्वञ्च गम्यते। अत आदिकविः 'रामो रमयतां वरः (वा.रा. ७.४२.२१) इत्युक्तवा रमयताम्‌ आनन्दयतामापि वर इत्याशयेनाखण्ड- पृणानिन्दप्रदर्त्वं तस्य बोधयाति। तेनानन्दययाधिकरणार्थः सूचितो भवति। रामनाम्नोऽनादित्वसूचनाय नामकरणसंस्कारात्प्रागेव 'कौसल्याजनयद्रामम्‌” (वा.रा. १.१८.१०) इति पद्ये बालमित्याद्यनुचार्य श्रुतिसिद्धं नाम निरदेशि मधुमयभणितीनां मार्गदर्शिना महर्षिणा। इदमेव हि विशेष्यभूतं तस्य परमपुरुषोत्तमस्य मुख्यं नाम, आँपनिषदानां जह्मसदात्मेत्यादीनां करष्णनारायणादीनाञ्च विशेषणपरतया तत्रैवान्वयो विशेषणानां विशोष्यान्वयित्वस्य योग्यत्वात्‌। 'पशुना यजेत' (बो.श्रौ.सू. २६.२), 'छागस्य वपाया मेदसः” (बो.श्रो. सू. ४.७) इत्यत्र 'छागो वा मन्त्रवणात्‌” (मी. सू ६.८. ३१) इति सूत्रोक्त्या पशुशब्दस्य यथा छागपर्यवसायित्वम्‌, तथैव तत्सदूनह्मनारायणादिसामान्यशन्दानां श्रीराम एव विशेषे पर्यवसानं भवतीत्यर्थः। सर्वकर्माराध्यस्य भजनोद्देश्यत्वं सुतरां सिद्धमिति तं रामं विशिनहि ~ श्रीमन्तामिति।

श्री: सीता5स्त्यस्येति श्रीमान्‌, तम्‌, नित्ययोगे मतुप्‌। अत्र श्रीपदेन श्रीसीताया ग्रहणम्‌, तु लक्ष्म्याः, तस्यास्तु श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ’ (यजु. ३१.२२) इति श्रुतौ भेदनोधकद्विवचननि्देशाच्छ्रीपदस्य प॒थगुपादानाच्च। नित्यश्रीकमित्यर्थः, तया नित्ययुक्तामिति यावत्‌। परस्परविश्लेषप्रसङ्गराहितयोरपि विश्लेषाभिनयो लीलाविभूतौ गुनः प्राप्त्यर्थः, उभयोर्हि स्वसङ्कल्पनियता भवति काचित्स्वतन्त्रलीला, प्रत्यवतारं नित्ययोगः, 'मया विना शुष्यति शोकदीनम्‌' (वा. रा ५. ३६. २८) इत्यादेरजगदम्बोक्तेः। या स्वेतरसमस्तैः स्वरूपस्थितिपरवृत्यर्थ श्रीयते, यन्निवेशात्सर्वतर प्राशस्त्यबुद्धिजायते, सैव श्रीरस्त्यस्योति तद्वैभवं कथं कथ्यतामिति ध्वन्यते। निरवधिकक्रीडादिमत्या निरुपाधिकदेव्या तया प्रीतिविषयीकृतं राम भज इत्याशयः। एतेन केवलमभिमतानुरूपपत्नीत्तया महाभाग्यसम्पद्व्यज्यतेऽपितु तन्मुखेन भगवतो नित्यं सुखप्रसादनीयत्वं गम्यते, भगवतः सर्वेषु व्यापारेषु श्रीसामरस्यसूचनात्‌। श्रीश्रीमतो: सर्वत्र समानाभिप्रायतया नित्ययुक्तामखिलजगन्मातरं गुरस्क्रत्य महान्तोऽप्यपराधाः क्षमाप्यन्त इति। सापराधेष्वप्यात्रितेषु निग्रहोष्पलतानिवारिकया सहधर्मचारिण्या नित्ययोगमाह -- श्रीमन्तमिति। अग्रिपूर्यवायुसोमेन्द्रादीनामन्तर्यामितया तठ्ातिपादनपरैरपि वेदैभगवतो वेद्यतेति तं 'श्रुविवेद्यम्‌! इति विशिनष्टि। 'श्रूयते नित्यमिति श्रुतिः? इति व्युत्पत्यापौरुषेयत्वात्रिदो्षत्व शुतेर्विवक्षितम्‌, अमाणान्तर-व्यावर्तकत्वात्‌ तद्रेद्यस्याबाध्यक्‍स्तृत्वं सूच्यते। साधकबाधक्ग्रत्यक्षानुमानादि-प्रमाणान्तरगोचरवस्तुनि शाख्रेण प्रतिपादनं

¥ श्रीवैष्णवमताब्जभास्करः

युज्यत ब्रह्मणोऽत्यन्तातीन्द्रियत्वात्‌ प्रत्यक्षादिप्रमाणाविषयत्वं लभ्यते। एतेन ब्रह्मणोऽवेद्यत्वादिपक्षा निरस्ताः! अत एव 'वेदवेद्ये परे पुंसि जाते दशरथात्मजे’, 'वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः” (गी. १५. १५) इत्यादिस्म्रतिवचनानि सङ्गच्छन्ते, 'शुद्धभाव॑ गतो भक्ता शास्त्राद्वोब्यि जनार्दनम्‌” (महा. ५.६८.५) इति भारतोक्तिश्च “वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्‌” (थे. ३.८) इति श्रुतिश्चात्र प्रमाणम्‌।

पुनः कीदृशं रामं भज इत्यतस्तृतीयविशेषणमुत्रयति -- अद्धुवगुणग्रामाग्र्य- रत्नाकरामिति। अद्धुताक्च ये गुणास्तेषां ग्रामः समूहस्तस्य श्रेष्ठरत्नाकरभूतम्‌। यद्वा अद्धुतगुणा एव रत्नानि, तेषां ग्रामो निकरस्तस्याकरमाश्रयभूतमित्यर्थः। ग्रामशब्दः समुदायपरः, रत्नाकरशन्दश्चाश्रयपरः; गुणेष्वद्धुतत्वेन निरतिशयवौचित्र्यमुच्यते, तेन सर्वव्यापित्वनित्यज्ञानत्वादिस्वरूपनिरूपकाः, निरतिशयौज्ज्वल्यमाधुर्यनिरवद्यत्वादि- विग्रहगुणा: सौशील्यसौलभ्याद्याश्रयणोपयुक्तगुणा: सत्यसङ्कल्पत्वादीष्परापर्णाहगुणाश्चेत्य- परिच्छेद्यगुणानन्त्यं दुरवगाहत्वं तापत्रयप्रशमकत्वञ्च द्योतयितुं रत्नाकरोपमानम्‌। एकैकस्य गुणस्यावान्तरानेकगुणगर्भत्वञ्च सूच्यते -- तद्यथा 'यथा रत्नानि जलधेरसङ्घयेयानि पुत्रक। तथा गुणा अनन्तस्याप्यसङ्कचेया महात्मनः ' इति। गुणेषु अग्र्यरत्नत्वारोपेण महाभाग्यविद्धरेव लभ्यत्वं द्योतितम्‌। अयमर्थः सङ्किप्य वाल्मीकिनोक्तः 'स सर्वगुणोपेतः कौसल्यानन्दवर्धनः' (वा. रा. १. १. १७) इति। यद्यपि निर्दोषमङ्गल- गुणाकरत्वसूचनेनेवान्यविशेषणोक्तार्था उच्यन्ते, तथापि ब्ाह्मणवसिष्छन्यायेनान्येषां प्थगुपादानम्‌।

पुना रामं तुरीयविशेषणेन विव्रणोति _ श्रेय: स्वेक्षणसंसुलज्जितमहीजाताक्षि- कोणेक्षितमिति। प्रेयसा रामेण कृतं यच्छ्रीसीतामुखनिरीक्षणं तेन प्रियक्ृतद्शनिन संसुलज्जिता ईषछज्जावती महीजाता भूमिजा श्रीसीता, तस्या अक्षिकोणेन कटाक्षेणेक्षितं सस्नेहं विलोक्यमानम्‌। प्रीत्यमृतस्निग्धावलोकेन सन्ततसिच्यमानकमनीयविग्रहम्‌। यथोक्त भवभूतिना “स्नपयति हृदयेश स्नेहनिष्यान्दिनी ते धवलमधुरमुग्धा दुग्धकुल्येव दृष्टिः’ (उ.रा. ३. २३) इति। रामचन्त्रमुखचन्द्ररसरसिकचकोरिकयाऽ तृप्तयेवाजसरं निपीयमानप्रतिक्षणनवनवायमानसौन्दर्ययुधारसमित्यर्थस्तेन रामालोकनतत्परामिति श्रुत्यर्थो व्याख्यातः। महीजातेत्यनेन सम्बन्धिशब्दमहिम्रा श्रीविग्रहस्यायोनिजात्वादयर्थ्रकाशनेन दिव्यगन्धमार्दवसोशील्यकारुण्यक्षमासहिष्णुत्वादिललितगुणा: सुतरामेव सन्निधाप्यन्ते। 'जनी प्रादुभावि' (धा. पा. ४.४४), "मह पूजायाम्‌' (धा. पा. १०.४०६) इति प्रकृतिभूतधातुद्रयार्थानुसन्धानेन देवयजनभूसम्भवतया चोत्पत्तिपरिपृतत्वं संसूच्य स्वेच्छानियताविभावलीलत्वं द्योत्यते। महीजातेत्यनेन तादृशसर्वेश्वरपतियोगं विनापि सकलप्रथिव्या जन्मसिद्ध स्वामित्वमस्या इति ध्वन्यते। लावण्यादिगुणोज्ज्वलधर्ठुपत्यासत्त्या

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌

महाभाग्यसम्पदमनुसन्दधानया मयैवाभीक्ष्णमवेक्षणीय: स्वत्रिभुवनमोहनसौन्दर्य विस्मरत्यादृषटपूर्ववन्मुग्धश्रमर इव मदभिमुखं वीक्षते। तादृशचिापहारिपतिवीक्षणादि- सुखप्रदत्वात्काम्यमप्यभिजातललनाया लज्जां जनयति। यथोक्त वाल्मीकिना 'इषत्स लज्जमाना तामध्यारोपयत प्लवम्‌” (वा. रा. २.५५. १६) इति। अत्र समानाभिप्रायक- ललितचेट्टितवर्णनात्सामरस्यगर्भ मिथ: ग्रीतिपारवश्यं सूच्यते। यच्चाश्रितकल्याणाय कल्पते, यमर्थ समक्षयति व्याख्याक्चुरिकं पद्यम्‌ -- 'सीताराघवयोरनुदिन- मुपचीयमानस्य प्रणयतरोरिव कुसुमं मिथोऽवलोकस्मितं पायात्‌” इति।

पुनः प्रकारान्तरेण भजनीयस्यौदार्यमभिधत्ते -- भक्ताशेषमनोऽभिवान्छितचतुर्वर्ग- प्रदामिति। पुण्यतारतम्यादनेकविधभक्तानामखिलस्यार्थधर्मकाममोक्षरूपस्य चतुर्वर्गस्य प्रदायकमित्यर्थः। केवल चतुर्कमिव यच्छति, पञ्चमपुरुषार्थतया भक्तिशास्रे प्रथितं स्वप्रेमाणमपि ददातीति सवपिक्षितप्रदत्वसूचनाय भक्तमनोऽभिलपितं चतुर्वर्ञ्च प्रददातीति समुच्चयेन युक्त व्याख्यानम्‌। यं स्वद्रुमोऽपि दातुमसमर्थस्तादृशमोक्षं स्वप्रेमाणञ्च महावदान्यतयाऽयमेव दातुमर्हति, तच्च नित्यज्ञानव्यापननियमनादिसामर्थ्यं विना सम्भवतीति सर्वकर्मफलप्रदत्वलक्षणमीश्वरत्वमुच्यते -- 'तदन्यः को महोदारः प्रार्थितं दातुमीश्वरः' (न.पु. ६४.९०) इत्दुक्तेः। स्वात्मपर्यन्तसर्वस्वदानशीलत्वं निरूप्य 'एको बहूनां यो विदधाति कामान्‌” (थे. ६. १३) इति श्रुत्यर्थः स्मारित;। केचन पुनरुक्तिदोषभिया भक्ताशेषमनोऽभिवाज्छितचतुर्वरप्रदमिति स्वद्रुमे बिशेषणीक्रत्य व्याख्यान्ति। हि स्वरद्ुमोऽपि मोक्षं दातुर्महतीति ततो विलक्षणत्वमभिधातुं विशेषणं ततो व्यतिरेचयतीति। वस्तुतो नात्रत्रितसवपिक्षितदातृत्वरूपौदार्यमात्रं विवक्ष्यतेऽपित्वात्रित- संरक्षकत्वमपीति स्व्टुययिति प्रथग्विशेषणम्‌। शब्दकल्पढुमे स्वः पदस्य शोभनार्थकत्वस्य अप्युक्तत्वाच्छोभनव्रक्षसदृशमित्यर्थः। स्वरद्रुममित्यभेदाध्यवसायेन सर्वथा सादृश्यमुच्यते; यथा द्रुमः पूर्व तापमपनीय पुष्पफलदानादिनाश्रितं सन्तपर्यति, तथाऽयं भगवानिति भाव:। स्वारित्यत्र स्वरत्यप्राप्त्योपतापयतीत्यर्थकव्युत्पत्या सघनत्वादिना सन्तप्ततापहारित्वादिविशिटम्‌; "नैनं कृताकृते तपतः? (श्र. १४. ७. २. २७) इति श्रुते। अत एवोच्यते -- तेन केवलमाश्रितार्तिहरत्वमपितु सर्वकालसुखावहत्वं सूच्यते। अत उक्तम्‌ -- 'राघवेत्रतरुच्छाया नातिशीता घर्मदा। नरकाङ्गारशमनी सा किमर्थ सेव्यते। अतश्च तारयाप्यभाणि वाल्मीकीये -- 'निवासवृक्षः साधूनामापन्नानां परा गतिः ' (वा.रा. ४. १५. १९) इति। यद्वा पूवोक्त दार्यस्यातिशयत्व- प्रदर्शने तात्पयादपुनरुक्तिः। अथवोभाभ्यां विशेषणाभ्यामाश्रितसरक्षकत्वमेवोच्यते। इषटप्राप्त्यानि्पारिहारो हि रक्षापदार्थस्तेन पूर्वेण मनोऽभिलषितप्रदत्वकथनेन इष्प्रापकत्वमपरेण तापहारित्वाद्यवबोधनादनिष्टनिवर्तकत्वं दर्शितम्‌।

श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

विशेषणविधया मुखशोभा वर्णयति -- स्मेरमुखाम्बुजामिति। स्मेरशब्द इषिद्विकासार्थक:, स्मेर॑ स्मयमानमीषद्धास्ययुक्त मुखमम्बुजमिव यस्य, तम्‌। अम्बुजवन्मुखस्य चारुत्वोक्तेराश्रितदर्शनोह्सितत्वसौम्यत्वादिद्योतनेन भक्तसम्प्राप्ति- जनितोत्फुळत्वातिशयत्वं सूच्यते। दृष्टमात्रेणापि भक्तचित्तप्रसादकत्वमुच्यते। यथोक्त भागवते 'हासं हरेरवनवाखिललोकवीव्रशोकाश्रुसागरविशोषणमत्युदारम्‌' (भा. ३. २८.३२) इति। एतेन स्मितपूर्वाभिभाषित्वादिक बाल्मीक्युक्त पराग्रश्यते। सर्वविधकेङ्कयोदेश्यस्य परमप्राप्यस्य दिव्यमङ्गलविग्रहशोभातिशयमनुसन्धत्ते -- शुचिमहानीलाश्मकान्तिमिति। शुचित्वमहत्त्वाथ्या विशिष्टो यो नीलाश्या नीलमाणिस्तत्कान्तिरिव कान्तिर्यस्य, तम्‌। अमृतक्षालितमसुणितष्युत्या निरतिशयोज्ज्वलत्वमनेन सूच्यते। महद्विशोषणेन चाश्रिताश्रयणानुगुणवैपुल्यञ्च नीलमण्युपमानेन विग्रहस्यानवद्यश्यामललावण्यमुच्यते। यच्चैवमालक्ष्यते -- भूयिष्ठ तेज एवाद्विर्बहलाभिम्रदूक्रतम्‌। चक्षुरानन्दजनकं लावण्यामिह कथ्यते'। अत्रैव श्रीभगवद्विग्रहशोभावणनिन 'आदित्यवर्ण तमसः परस्तात्‌’ (थे. ३.८) इति श्रुत्योक्तं दिव्यत्व परामृश्यते। बभाण चेममर्थमादिकविः "स्निग्धवर्णः प्रतापवान्‌” (वा. रा. १.१.११) इति। अत्र श्रीमदाचार्यचरणोपात्तेन भगवत: श्रीरामस्य गुणाहकेनोपनिषदमात्मनो गुणाएक संलक्ष्यते; तद्यथा "एष आत्मापहतपाप्मा विजरो विगृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः (छा.८.१.५)। अत्रापि महानीलाश्मनश्शुचित्वविशेषणदानेनापहतपाप्मत्वम्‌, महीजाताक्षिकोणेक्षितमित्यनेन स्प्रहणीयनित्यकेशोर्यसूचनाद्विजरत्वम्‌, नित्यश्रीकार्थक- श्रीमत्पदेन नित्यसौभाग्यबोधनाद्रिग॒त्युरिति, स्मेरमुखाम्बुजपदेन विशोकत्वम्‌, अनश्न- नरित्यादिश्रुतिवेद्यतया विजिघत्सत्वम्‌, रत्नाकरोपमानेनापिषासुत्वम्‌, चतुर्वप्रदत्ववर्णनात्‌ सत्यकामत्वम्‌, स्वर्द्रमत्वाख्यानेन सत्यसङ्कल्पत्वञ्च सूच्यते। अन्धमङ्खले अयुक्तदशपदानि ग्रन्थस्य दशप्रमेयप्रतिपादनपरत्वं सूचयन्ति। तत्राद्यपद्यस्यादौ स्वसम्प्रदायाभिधानसूचकं सर्वातिशयिमङ्गलवाचक श्रीतिशुभाक्षरं ग्रयुज्यानुक्तवाषि तत्र किञ्चत्स्वाभिनिवेशम्‌ अनुग्रहैकस्वभावाया श्रीसीतायां दर्शायन्त्याचार्याः। भजनीयस्य नवभिः पदेर्बोधनात्परिपूर्णतां द्योतयन्ति। मङ्गलप्राशस्त्यार्थमिहानुबन्धचतुषटयमपि दर्शितम्‌; तस्य प्रवृत्तिजनकज्ञानप्रयोजकज्ञानविषयत्वात्‌। श्रीमन्तं रार्मं भज इत्यनेन शुभगुणौकाश्रयसर्वेक्षररामाविषयकप्रीतिर्भक्तिविषियः, साध्योपायतया तस्या एव प्रधानप्रमेयत्वात्‌। भक्ताशेषमनोरथप्रदत्वकथनान्मुमुक्षुभक्तानामधिकारित्वम्‌, यद्वा स्वरद्रुमोपमानेन तस्य पात्रापात्रविचारं विनेशप्रापकतया भगवदाश्रयणोक्तया तद्वचद्रोधकगरन्थेऽपि सर्वाधिकारः सूचितः। निर्दोषयुणरत्नाकरत्वकथनाच्छुतिवेद्यमित्यादिना

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌

निर्विशेषत्वावेदयत्वादिपरपक्षनिराकरणेन कैष्णवमतबोधनं प्रयोजनम्‌, .प्रतिपाद्यप्रतिपादक- रूपः सम्बन्धः प्रथित एवेति।

अविच्छिन्रभगवत्स्मतिसन्तानजन्या या परमप्रीतः सा भक्तिः, 'महनीयाविषये ग्रीतिर्भाक्तिः ' इत्युक्तः, तादृशप्रीत्यनुकूलपरिचरणात्मकव्यापारो भज्‌-धात्वर्थः। श्रीरामं भजे एजनवन्दनादिव्यापारेण श्रीरामं ग्रीणयामीत्यर्थः। मत्निष्ठवन्दनादिव्यापाखयोज्य- ग्रीतिरूपफलाश्चयत्वाच्छ्रीरामः कर्म श्रीरामनिष्छप्रीत्यनुकूलो मदेकनिष्छो वर्तमानकालिको व्यापार इति बोधः, 'भावप्रधानमाख्यातम्‌” इति निरुक्तकारयास्कवचनात्‌। पद्योऽस्मित्नेकस्मिन्‌ राम उपमेये रत्नाकरस्वद्गुमयोभेदभाजोरुपमानयोरारोपाद्भेदभाव- परम्परितरूपकमिति ज्ञेयम्‌। पद्यगतश्ुचिमहानीलाश्मकान्तिमिति रामविशेषणीभृते पदे शुचिश्च महाक्ष नीलश्च योऽश्मा, तस्य कान्तिरिव कान्तिर्यस्योति वाचकळुप्तोपमापि समग्रप्रधानीभूते रूपकालङ्कारे गौणतामुपयाति।

टिप्पणी - 'श्रीरामजी की भक्ति एवं प्रपतति ही वेदों का परमरहस्य है तथा वही मानवकल्याण का राजपथ है” - इस दिव्य भाव का उदार उद्घोष एवं सार्वभौम प्रयोग कर जिन वैदिक-सनातनधर्म के महनीय आचार्य ने मानवमात्र के लिये मुक्ति का द्वार उद्घाटित किया, सामाजिक एवम्‌ आध्यात्मिक अन्तर्ज्वर का उपशमन किया, कबीर- रैदास-जैसे लोकविश्रुत अनेक शिष्यों तथा तुलसी-मीरा-नाभादास-जैसे अनेक परवतीं प्रशिष्यों को दिव्यजीवन एवं लोकमंगल चेतना प्रदान कर परमधन्य बनाने वाले, उन श्रीरामानन्दाचार्य की सर्वमान्य यह संस्कृतरचना 'श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर' के नाम से विख्यात है।

आचार्यचरण ने अपने इस ग्रन्थ के मंगलाचरण में सर्वेश्वर भगवान्‌ श्रीराम की स्तुति कर उपास्यविषयक मान्यता को निर््रान्तरूप से स्पष्ट कर दिया कि श्रीसम्प्रदाय के परमाराध्य तथा परमाचार्य सर्वेश्वर भगवान्‌ श्रीरामचन्द्र ही हैं। वे केवल अवतार ही नहीं, सर्वावतारी हैं वही परमप्रेमास्पद हैं, सर्वस्व हैं और परमप्राप्य भी। अत: जीवमात्र के द्वारा वे ही भजनीय हैं। उनका कैंकर्य ही जीवन का परमोद्देश्य होना चाहिए। प्रकृत मंगल श्लोक का अभिप्राय है कि प्रभु का केवल श्रीसीताजी के साथ ही नहीं, अपितु दिव्यशोभा एवं अचिन्त्य विभूति आदि के साथ भी नित्यसम्बन्ध है, वे वेदान्तवेच्च हैं (अर्थात्‌ वेदान्त के द्वारा जानने योग्य है), वे अद्भुत एवं अनन्त कल्याणमय गुणों के सागर हैं। आचार्यचरण रामालोकनतत्पराम्‌' श्रुति के अभिप्राय को ललितविशेषण द्वारा सुलभ कराते हुए कहते हैं कि जगन्माता भूमिजा श्रीजानकी सर्वदा अत्यन्त स्नेहपूर्ण नयनों से उन्हें निहारती हैं, कभी-कभी सहसा उनपर प्रभु की दृष्टि पड़ जाती है, तो जगदम्बा निसर्गशीलसुकुमारता के कारण लज्जित हो स्नेह नम्र एवं संकुचित कटाक्षों से निहारने लगती हैं, जिससे उनका हदयहारी अवलोकन और भी सरस एवं मनोज्ञ हो जाता

श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर: है। श्रीगोस्वामीजी ने उनके इस मधुर अवलोकन को अनिर्वचनीय मानते हुए भी इन शब्दों में व्यक्त किया है : “रामहि चितव भायँ जेहि सीया। सो सनेह सुख नहि कथनीया' (रा.च. या. १. २४२. ६)

इस प्रकार श्रीसीताजी के द्वारा कटाक्षनिक्षेपपूर्वक सर्वदा अवलोकित भगवान्‌ भक्तों के अर्थ-धर्म-काम-मोक्ष नामक पुरुषार्थचतुष्टय को ही नहीं, वरन्‌ पंचम पुरुषार्थ के रूप में प्रसिद्ध अपनी भक्ति-प्रीति को भी प्रदान करते हैं। अतः आश्रितों के लिये साक्षात्‌ कल्पवृक्ष के समान हैं। जैसे विशालतरु सघन छाया से आश्रितों का ताप दूरकर अपने पुष्पों फलों द्वारा उसका अभिनन्दन एवं पोषण करता है, वैसे भगवान्‌ श्रीराम भी अपने आश्रितों का संरक्षण एवं सम्पोषण करते हैं। अतः वाल्मीकिरामायण में वालिपत्नी तारा ने इसी भाव से उनका परिचय करवाया था : “निवासवृक्षः साधूनामापन्नानां परा गतिः' (वा.रा.४.१५.१९) मैं उन पवित्र एवं विशाल नीलमणि-जैसी उज्ज्वल कान्ति वाले तथा सर्वदा मन्दस्मित से उल्लसित मुखकमल वाले परमप्रभु श्रीराम का भजन करता हूँ।

प्रकृत पद्य में शार्दूलविक्रीडित छन्द है तथा रूपक अलंकार है।

ऐश्वर्य यदपाङ्गसंश्रयमिदं भोग्यं दिगीशैर्जग- च्चित्रं चाखिलमद्धुतं शुभगुणा वात्सल्यसीमा या विद्युत्पुञ्जसमानकान्तिरमितक्षान्तिः सुपदोक्षणा दत्तान्नेऽखिलसम्पदो जनकजा रामप्रिया साउनिशम्‌ ।।२।। * संवित्करः इन्द्रादि दिक्पालों द्वारा भोग्य सम्पूर्ण अद्भुत ऐश्वर्य एवं निखिल ब्रह्माण्डों का आश्चर्यमय वैभव जिनकी कृपाकटाक्ष निक्षेप के अधीन रहता है, जो सर्वमंगल गुणों से परिपूर्ण हैं, जो वात्सल्य की तो चरम सीमा ही हैं, जिनकी दिव्य अंगकान्ति विद्युत्पुंज के समान है, जो अपरिमित क्षमा धारण करती हैं, जिनके सुन्दर कमल के समान चारु नयन हैं, वे परमप्रभु श्रीराम की प्राणवललभा श्रीजानकीजी हमें सर्वदा भक्तिप्रीतिरूपी दिव्य सम्पदा प्रदान करें। * पदपरामर्शः * पूर्वश्लोकस्य सामान्यतो वाक्यार्थबोधेऽपि तदाद्यपदाद्यश्रीपदार्थविशेषं कल्याणाय तदुपादेयताञ्चाविषकर्तुम्‌, पूर्वपद्ये श्रीमन्तमित्युपक्रम्य मह्लीजाताक्षिकोणेक्षितमित्यनेन भगवतो विग्रहस्य यद्युक्तियत्ीतिसमीक्षणप्रयुक्तं वैभवगुक्तम्‌, अत्यासत्त्या स्म्॒तायास्तस्याः स्वरूपवैभववर्णनस्यानन्तरवक्तव्यत्वं युज्यते। किञ्च पूर्वोक्तस्य भगवतः प्राप्तौ पुरुषकारत्वेनाभित्रतया विळसन्त्याक्च तस्याः सर्वसमाश्रयनीयताज्ञापनाय तत्कटाक्षनिक्षेपस्य

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌

लोकोत्तरवैभवं प्रकाशयितुञ्ज प्रसादसम्पत्यार्थनामुखेन पद्यमवतारयति -- ऐश्वर्यमिति। भगवान्‌ वाल्मीकिरपि 'सीतासमक्षं काकुत्स्थमिदं वचनमब्रवीत्‌’ (वा. रा. ३. ५.६), 'सीतामुवाचातियशा राघवञ्च महाव्रतम्‌” इत्यादिना श्रीसमक्षं विहितस्य तदनुग्रहपूर्वकं कृतस्य श्रीरामं प्ति स्वप्रयोजनसाधकसंवादविशेषस्य वर्णनं विधते यद्वा श्रीमह्लीजातेतिपदाभ्यां सञ्जातोत्कण्ठाविशेषशमनस्य, श्रीमदादिविशेषण-विशिष्टस्य भगवतः श्रीमत्तादिक कित्निबन्धनमित्युतर्यनस्य चौचित्यादुच्यते -- सा तत्रिया जनकजोति। ययोपश्लिद्टो भगवान्‌ नित्यं शोभते, सर्वथा परिपूर्णोऽपि भगवान्‌ यां प्रीत्यतिरेकादवेक्षते, यया सोऽपि निर्निमेषमुषोषिताभ्यामिव नयनकमलाभ्यां पेपीयते, लीलादिषु यदनन्वितं भगवतो किमपीति सविशेषमभिदधाति -- ऐश्चर्यीमिति।

गोस्वामिपादेनापि 'नतोऽहं रामवह्भाम्‌' इत्युक्ता। वाल्मीकिरपि 'अस्या देव्या मनस्तस्मिस्तस्य चास्यां प्रतिष्ठितम्‌। तेनेयं धर्मात्मा मुहूर्तमपि जीवाति’ (वा.रा.५. १५.५.२) इत्युक्तवा अनन्यप्रियत्वमुवाच। एतेन देवजुशमिति श्रीयूक्तार्थः प्रकाशितः। अत्र हि देवशब्दो भगवत्परः, देवेन भगवता ्रीतिविषयीकृतामिति तदाशयः। यतश्चात्र दद्यात्रेऽखिलसम्पदमित्यनेन सर्वसम्पत्यार्थनायां स्तुतिवाक्यं पर्यवसितमत औदार्यवणनिन स्तोतव्यगतप्रकर्ष निरूपयति -- ऐश्वर्य यदयाङ्गसंश्रयामिति। दिगीशै: पूर्वादिदिशामीशैरिन्रादिभिर्भोग्यं सुखदुः खान्यतरसाक्षात्कारविषयः शन्दादिः तदुपस्थापक भोगोपकरणं वा ऐश्वर्य देवलोकस्य सामान्यलोकादतिशयितभोगः केवलं तदेवापितु इदञ्च पुरोदृश्यमानतयोपास्थितं सत्रिकृमापामरवेद्यमानं, भोगभोगोपकरणवैचित्रयादद्धुतं सम्पूर्ण जगदपि यदपाङ्गमेव संश्रित्यावतिष्ठते। अत्र दिगीशोर्भॉग्यमैश्षर्यम्‌, इदञ्चाखिलमद्धुतं चित्रश्च जगद्यदपाङ्गसश्रयामित्यन्वयः, यद्वाखिलमद्धुतमिति पदद्वयमौश्चर्यं विशिनाडि चित्रामिति भोग्यं वा। अत्र स्वरूपगुणसंस्थानादीनां वैचित्र्यादद्धुतत्वम्‌, कर्मभेदपरयक्त्रक्रतिपरिणामविशेषतया चित्रत्वम्‌, सततमपूर्वतयानुभाव्यत्वेन ग्रक्तिपरिणामविशेषत्वेऽ प्याक्षर्यमयत्वम्‌। इदं सर्व यत्कटाक्षलीलयेव भवतीत्यन्येर्मनसाप्यचिन्त्यं यस्याः अकिञ्चित्करमिति भावः। 'लोकेशेशाविभूतीनां कारणं यत्निरीक्षणम्‌' इत्युक्तेः एतेनेन््रादिवैभवानामन्वय- व्यतिरेकाभ्यां तत्कटाक्षनिक्षेपाधीनत्वं सूच्यते। वस्तुतस्तु तस्याः सादरपूर्णनेर्वणननित्यपात्र भगवानेव, ब्रह्मादयस्तु नान्तरीयककटाक्षशीकररक्षणलक्ष्यम्‌, युक्तमुच्यते श्रीगुणरत्नकोशे (४) -- 'यद्धभङ्गाः प्रमाणं स्थिरचररचनातारतम्यं मुरारेः? इति। केवलं तावदेव, स्थावरजङ्गमात्मकं जगदपि भगवान्‌ यत्कटाक्षतारतम्यं विलोक्य तारतम्येन सृजति। नित्यविभूतावपि सरष्टयादिकारणभूतस्य भगवतो रामस्य तादृशकारणतां स्वापाड़: प्रसाधयन्ती रामवछभा तस्य परत्वस्योत्तम्भिका भवति। अङ्गीकारसूचिकया नयनलीलया

१० श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

स्वानुमोदनेन चेयं तादृशविधानव्यसनं सफलयति, अन्यथा जगत्सषयादिलीला विरसा स्यात्‌। तदुक्त 'यस्या वीक्ष्य मुखं तदिङ्गितपराधीनो विधत्तेऽखिलम्‌। क्रीडेयं खलु नान्यथास्य रसदा स्यादैकरस्यात्तया' इति। यथा चेयं वाल्मीकिपदधोरणी स्मितविकसितगण्डं क्रीडविश्रन्तनेत्रं मुखमवनमयन्ती स्पष्टयाचष्ट सीतेति।

अत्र केचनाहु -- इयं भगवतो रामस्य सर्वविधायकस्याधिष्ठेया प्रकृति: सत्ताहन्ताप्रभाशक्तिविद्येच्छाभोकतोत्यादिरूपेण वर्तते शास्रेपु तत्र तत्र तथाव्यपदेशादिति तन्नः आचार्यपादेन रामग्रियेत्युक्तघा चेतनत्वव्यपदेशात्तत्रिरासात्‌। तादृशोक्तया तदितरसर्वशेषित्वमुच्यते। रामग्रियेति कथनेन सर्वेक्षरोऽपि भगवान्‌ रामः ग्रीतिपारवश्यात्‌ कदापि यदभिमतं नातिक्राम्यति, यव्ग्रसादे सर्वेश्षरादपि भर्य नास्तीति द्योत्यते। भगवता नित्ययोगान्नित्यापि सावतारदशायां लीलाविभूतौ जनकजेत्याख्यायते, अतिपक्त्रिण निजचरित्रेण लोकस्य पावनी तद्वंशस्यालङ्कारभूतेति लभ्यते। मिथिलायां प्रदीप्तायां मे किञ्चिद्मदह्यति' इति प्रसिद्धोत्तया ख्यातविरकतेस्तादृशनह्मनिष्ठशुकाद्युपदेष्टत्वेन प्रथितज्ञानस्य ‘कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः? (गी. ३. २०) इत्यादिना भगवता वासुदेवेन प्राथम्येन संस्म्रतस्य राजर्षिजनकस्यापत्यतया सत्कुलप्रसूतत्वरूपं महाभिजात्यं सूच्यते। यच्च निपुणं ग्रत्यभिज्ञापयति वाल्मीकिः (इयं सा धर्मशीलस्य जनकस्य महात्मन:। सुता मैथिलराजस्य सीता भर्तुदूढव्रवा' (वा.रा.५. १६.१५) इति। तत्तपःसाधनजन्यं सुफलमेव सोति लभ्यते। यद्वा जनयतीति जा, 'जनी ग्राढु्थीवे' (धा. पा. ४.४४) इत्यतो ड:, जनकानामपि जा जनकजोति। उत्पत्त्यादिक्रिया- जनकानां ब्रह्मादीनामपि जनिकोत्पादिका प्रयोजिकेत्यर्थः, ब्रह्मादीनां नियम्यतया, अ्योज्यकर्त्त्वमस्याक्च नियामकत्वेन प्रयोजककर्तत्वं लब्धं भवति। तदनुगुणसामर्थ्यप्रदानेन तदन्तर्यामितया नियोजिकेति भाव:। सरति सर्वलोकग्रसिद्धिं सूचयति।

बुद्धिस्थपरामर्शकसर्वनामाश्रयणेन “स्वादु स्वादु पदे यदे” इत्युक्तरीत्या प्रतिक्षणं नवनवायमानापरिमेयदिव्यगुणास्वादनपरसहदयैकानुभाव्यलक्षणं वैलक्षण्यं सूचितं भवति। अत एव शुभा: कल्याणमया असङ्कयेयाः सौशील्यपात्क्रित्यमाधुर्यसोकुमार्यौदार्यादिगुणाः सन्ति यस्याः सा शुभगुणेति विशिष्यते। गुण्यते आवर्त्यते पुनः पुनरात्रितैरनुसन्धीयत इति गुण: सौशील्यादिः। अत्रादौ स्वरूपगुणाः शुभगुणेति वात्सल्यसीमेत्यमितक्षान्तिरिति पदैरुच्यन्ते तदनु विद्युत्पु्जसमानकान्तिरिति विग्रहगृणः कथ्यत इति प्रथङ्निरदेशः। यथा वाल्मीकीयेऽपि 'गुणाद्रूपणुणाच्चापि प्रीतिर्भूयोऽभिवधति' इत्युक्तम्‌। वस्तुतो यदवलोकनात्युद्राणामापि गृणसिद्धिस्तस्या भर्तृशुश्रृषादिशुभगुणशालित्वे कथं कथ्यताम्‌। भगवतो यथा साँशील्यं निषादादिषु तथास्यास्रिजटादिषु प्राथितमेव। सम्प्रत्यात्रितसङ्ग्रहणसरक्षणयोर्विशेषत उपयुक्तगुणो निर्दिश्यते -- वात्सल्यसीमोति।

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ ११

वात्सल्यं दोषतिरस्कारिणी प्रीतिस्तस्य सीमा चरमावधिर्निरवधिककारुण्येति भाव:। निरवधिकत्वं स्वापेक्षयोत्कषविधिराहित्यम्‌। यथा वाल्मीकीये भगवान्‌ रिपृणामपि वत्सलः ग्रोक्तस्तथेयन्तु वात्सल्यस्य सीमैव। अखिलजन्तून्‌ प्रति मातृत्वाद्धितचिन्ता- रहितेष्वाहितचिन्तकेष्वपि तद्वात्सल्यम्‌, दुस्सहनिरन्तरापराधे दोषैकनिधौ रावणेऽपि सोन्मादपुत्र इव जननीत्वेन जातवात्सल्या प्रसादयस्व त्वं चैनमित्यादिना तद्भ्रमप्रशमने प्रयतत इत्यादि कथाशतं पराम॒श्यते।

नित्यनिरवद्यस्य श्रीविग्रहस्य शोभां वर्णनद्वारा विशिनष्टि -- विद्युत्पुञ्जसमानकान्तिरिति। विद्युतस्तडित: पुञ्जेन समुदायेन समाना सदृशी कान्तिदीप्तर्यस्याः सा। एतेन "हिरण्यवर्णाम्‌ इत्यादिश्रीसूक्तोकतार्थः सूच्यते। आमितापरिमेया क्षान्तिः क्षमा यस्याः साऽमितक्षान्तिः। अव्यवहितपदस्थापनेन यथास्या भास्वदङ्गकान्तेः माठुमशक्यता तथा तदनुरूपमेवात्मगुणस्य क्षमाया अप्यमेयतेति भाव:। ह्यशक्तः क्षमां कुरुत इति पूर्वमैशचर्यमुत्तवा तदनु क्षमाशीलताप्रतिपादनं युज्यते। अनुगरहेकस्वभावतया कदाचिदप्यत्यन्तापकारिष्वपि निग्रहरुविर्न सम्भवतीति सापराधैरप्याश्रयितुं शक्येति लभ्यते। भगवांस्तु 'क्षमया प्राथिवीसमः ' (वा.रा.१.१.१८) इति वाल्मीकिनोक्तः, किन्त्वियन्तु प्रथिव्याः साक्षादपत्यभूतेति ततोऽप्यतिशय्य क्षमाशीलेति। शीताशयोऽपि भगवानविच्छित्रमहापराधान्‌ जीवान्‌ प्रति कदान्निग्रहाभिमुखो भवति, किन्तु कः कृष्वेद्वानरोत्तमेति वदन्त्याः निग्रहभावलेशोऽपि सम्भवति। इयन्तु क्षमापणयोग्यैरालोकालापादिभिर्भगवन्तं प्रसाद्य स्वजनयाति। स्वाविषयासह्यापचारकत्तरि जयन्तमापि भगवत्पादयोः संयोज्य क्षमापयति। काश्चन्नापराध्यति' (वा. रा. ६. ११६.४५) इति तयोक्ते रावणादिवधापशिज्ञानेऽविरतापराध- ाक्षसीरपि हनूमन्तं चित्रवधातनिवार्य रक्षितवतीति क्षमाविशेषानुसन्धायकवृततान्तशतं स्मारयति अमितक्षात्तिरित्यनेन। यदपाङ्गाश्रयं जगत्तदीक्षणसौष्ठवमभिधतते सुपदमेक्षणेति। विशेषणेन नूतनत्वविकसित-त्वादिगुणमहितं यत्पदं तद्वदीक्षणे लोचने यस्याः सा। निसर्गचारुत्वेऽपि सुपद्मवद्‌ ईक्षणयोक्चारुत्वमाश्रितदर्शनप्रीतिविकासितत्वेन।

यच्च यस्य भवति तद्दातुं प्रभवतीति रामप्रियेव रामप्रीतिं दातुर्महति। रामप्रीतिरेवाखिलसम्पद्‌, फलरूपतया तयैव कृतार्थता, “भक्ति लब्धवतः साधो किमन्यदवाशिष्यते' इति भागवतोक्तेः (११.२६.३०) अखिलसम्पत्सर्वस्वं भवति स्वशब्दस्य सम्पद्वाचकत्वात्‌। रामप्रियाया अखिलसम्पत्सर्वस्वं रामभक्तिः, 'भर्तुभीक्तिं पुरस्कृत्या' इति जगदम्बोक्तेः। यद्वा सम्पद्धगवत्स्म्तिः, 'विषद्विस्परणं विष्णोः सम्पन्नारावणस्प्रति: ' इति द्रसिद्धेः। भगवत्स्प्रतावखिलत्वं नाम विजातीयस्म्रतिशयून्यता- रूपमविच्छित्नत्वम्‌। यद्यप्यभीएदान उभयोः समानाभिप्रायत्वम्‌, तथापि ग्रीतोऽपि पिता युक्तमेव ददाति हितपरतया पितुर्विगश्यकारित्वदर्शनात्‌, मातुश्च प्रियपरत्वात्तदपेक्षया-

१२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

भिमतदान ओदार्याधिक्यं लोकानुभवसिद्धमतो याज्ञाया मोघत्वासम्भावनया स्वाभीष्टं पराम्बामेव याचितुं युक्तमिति तामेव याचते -- दद्यान्नोऽखिलसम्पदं जनकजेति। यथा पूर्व्ये भगवतो विशेषणाहकन्तथात्रापि श्रियो विशेषणाटटकोक्तचोभयोरे्वर्यतारतम्यं निरस्यते, शोषित्वस्योभयनिष्छत्वात्‌। उभयोरपि ज्ञानानन्दस्वरूपत्वं जगदुत्पादकत्व- शरण्यत्वप्राप्यत्वादि समानम्‌; "त्वं यादृशोऽसि कमलामापि तादृशी ते दारान्‌ वदन्ति युवयोर्न तु भेदगन्यः' इत्युक्तेः। अत्रायमभिसन्धिः -- यथा कर्मकाण्डे महेनद्रदेवतात्वे नेन्द्रो देवता किन्तु महत्वविशिषटेन्द्रो देवता, तथैव श्रीविशिष्टो भगवान्‌ ब्रह्म शेषी वा। पत्युः पत्न्या अपीति लोकात्‌ उभयाधिष्ठानञ्चैकं शेषित्वमविभागस्मरतेः। पूर्वमीयांसायां 'लिङ्गविशेषनिर्देशात्पुंयुक्तमैतिशायनः ' (६.१.६) इति सूत्रे यजेतेत्यत्रैकत्वेऽपि स्वत्वस्योभयनिष्ठत्वादुभाभ्यां द्रव्यत्यागस्य सम्पाद्यत्ववर्णनं लभ्यते, किद्चाग्रीषोमीययाग उभयोरप्येकदेवतात्वं यथा तथा श्रीश्रीमतोर्भगवतोरेक शेषित्वमिति भावः। पद्योऽस्मिन्‌ विदयुत्पु्जसमानकान्तिरित्यत्र विदयुत्पु्जसमाना कान्तिरिति आथी उपमा, अपि सुपद्येक्षणेत्यत्र सुपद्ये इव सुन्दरे ईक्षणे यस्या इति विग्रहाद्धर्मबाचक- लुप्तोपमा स्पष्ठा। आद्यपद्यद्वये शार्दूलविक्रीडितं छन्द:। स्थाने चेदं श्रीश्रीमतोर्भगवतो: शार्दूलवदप्रतिहतैश्वर्यवर्णने। भगवच्छस्रास्रसङ्घस्य ठु माल्यवत्‌ शोभाकरत्वसूचनाय तन्निरूपणे सग्धराच्छन्दोउनुगुणतया प्रयुक्तम्‌।

टिप्पणी - पूर्व पद्य के प्रथम पद 'श्रीमन्तम्‌' के द्वारा भगवान्‌ श्रीराम की नित्यश्रीमत्ता का कथन हुआ है। वहाँ श्रीशब्द से किसका निर्देश है? उनका स्वरूप तथा वैभव क्या है तथा सर्वार्थसिद्धि में उनकी क्या उपयोगिता हैं? इन जिज्ञासाओं के समाधान हेतु प्रकृत पद्य में श्रीसीतातत्त्व का सम्पत््ार्थनामुखेन निरूपण किया गया है। श्रीवैष्णवीयागम तथा तदनुरूप मान्यता के अनुसार श्रीसीताजी सम्प्रदाय की प्रवर्तिका आचार्या हैं। अतः इस अनादि वैदिकसम्प्रदाय को 'श्रीसम्प्रदाय' कहा जाता है। श्रीसूक्त इत्यादि में श्रीशब्द से श्रीसीताजी का ही निर्देश है। वैष्णवाचार्य मोक्षसिद्धि में इनके अनिवार्य पुरुषकारत्व का प्रतिपादन करते हैं। भगवान्‌ की स्वरूपशक्तिरूप होने के कारण अभिन्न होने पर भी यह जीवात्मा एवं परमात्मा के मध्य घटक बनकर परमप्रभु के द्वारा जीवों का उद्धार करवाती हैं। इनके पुरुषकारत्व (घटकत्व अर्थात्‌ अगुआई, सिफारिश) के विना जीव का उद्धार असम्भव है। भगवत्पाद ने इनके वैभव का प्रतिपादन करते हुए लिखा है कि यह परम आश्चर्यमय सम्पूर्ण जगत्‌ तथा इन्द्रादि दिक्पालों के द्वारा भोग्य सम्पूर्ण ऐश्वर्य जिनकी कृपाकटाक्ष पर आश्रित है, जिनमें सभी शुभ गुण परिपूर्णतः विद्यमान हैं, जो वात्सल्य की तो चरम सीमा ही हैं, जिनके दिव्य श्रीअंगों की उज्ज्वल कान्ति विद्युत्पुंज के समान है तथा जिनमें अपरिमित क्षमाशीलता है, पूर्णविकसित कमल के समान जिनके सुन्दर एवं

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ १३ विस्फारित लोचन हैं, ऐसी श्रीरामचन्द्रजी की प्रिया जनकनन्दिनी श्रीसीताजी हमें सर्वदा धर्म-भक्ति-भगवत्प्रीतिरूपी दिव्यसम्पदा प्रदान करें।

पिता का हितपरत्व तथा माता का प्रियपरत्व सर्वानुभवसिद्ध है। साथ ही पिता की अपेक्षा माँ स्वल्पायास से ही शीघ्र प्रसादनीय होती है; जिसे महर्षि वाल्मीकि भी 'प्रणिपातप्रसन्ना' (वा.रा.५.२७.४४) शब्द से सूचित करते हैं। अत: बालक पिता के समर्थ होने पर भी अभीष्ट वस्तु की याचना मां से ही करता है। जो वस्तु जिसके पास हो, उसी से उसकी याचना उचित है। कहा जाता है कि “विपह्विस्मरणं विष्णोः सम्पन्नारायणस्मृतिः'। अत: श्रीरामप्रेम ही वैष्णवों का अभीष्ट परम धन है, महासम्पत्‌ है। रामप्रिया रामपदारविन्दप्रीति की साक्षाद्‌ मूर्ति हैं, वह रामपदप्रीति प्रदान करने में अधिकृत हैं। उनके कृपाकटाक्षनिक्षेप से देवताओं को भी वैभव प्राप्त हुआ है और वे स्वयं स्वभाव से ही करुणामयी हैं। उनके प्रति की गई प्रार्थना की सफलता असन्दिग्ध है। इसी भावना से यहाँ विदेहवंशवैजयन्ती जगदम्बा श्रीरामवल्लभाजू से भक्तिसम्पदा की प्रार्थना की गई है।

प्रत्यूहव्यूहभङ्गं विदधदुरुबलश्शक्तिमान्‌ सर्वकारी भूरिश्रेयःप्रतापो मुनिवरनिकरैः स्तूयमानो विमानः रक्षोदैत्यादिनाशी क्षुभितजलनिधिर्लोकजिल्लोकमान्यो धन्यो नो मडुलौघं सपदि सुकुरुताद्रामशस्त्रास्त्रसङ्कः ।।३।। * संवित्करः जो समस्त विप्नों की व्यूहरचना के भंजक एवं अपरिमित बल से सम्पन्न हैं, प्रबल शक्ति से युक्त, सर्वविध कार्य सम्पादन में समर्थ तथा कल्याणमय प्रचण्ड प्रताप वाले हैं, श्रेष्ठ मुनिजनों के द्वारा संस्तुत तथा अभिमानशून्य हैं, जो राक्षस- दैत्यादि को नष्ट करने वाले एवं अगाध समुद्र को भी क्षुब्ध करे देने वाले हैं, जो सर्वलोकविजेता एवं सर्वलोकसमादृत हैं, भगवान्‌ श्रीरामके उन धनुष-बाण- खड्गादि दिव्य आयुधों का समूह हमारा शीघ्र परम मंगल करे। * पदपरामर्शः * पूर्वोक्तयोर्भगवतो मह्णानीलमणित्वेन भगवत्याक्च विद्युत्पुञ्चकमनीयतया वर्णनादुभयोर्नित्ययोगाद्रि्युसितेन्त्रचापाभिराममेघचारुतां संस्मृत्य प्रत्यासत्त्या सर्वाभिगमनीयताप्रयोजक' सङ्कल्पानुगुणसाधुपरि्राणदुष्टनियमनार्थमहावीरोचितव्ग्रिहभरण- दिव्यायुध्षोपसेव्यत्वं सूचयितुं परिकरभावेनावस्थितमचिन्त्यप्रभावं दिव्यशस्रास्रसङ्घं विद्रध्वंसपूर्वक मङ्गलं प्रार्थयते -- प्रत्यूहव्यूह भङ्गमिति। वस्तुतो मङ्गलानां मङ्गळन्तु भगवानेव, तदर्थभकतेरप्यव्यवहितोपायतया मङ्गलत्वम्‌, तादर्थ्याताच्छन्द्म्‌। तादृशध्यान-

१४ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

वेदनादिशन्दवाच्याया भक्तेः सत्त्तविवृद्धिसाध्यतया तद्विरोधिपापान्येव प्रत्यूहभूतानि, अतस्तद्रूहभञ्जनस्य सुदृढमूलसंस्काराणां पापानां निरसनस्य सत्त्व्रृद्धियशवदातलञ्ञानक्रमेण मङ्गलमयभक्ति प्रति हेतुता सूचिता। सर्वाभीष्टमाङ्गल्य-सम्पादनाय तळातिबन्धकीभूतपापानां निरासस्यावश्यकतया सर्वादौ तमेव विशेषणविधया कामयते। लोकमान्यत्वादिविशिष्टो रामशस्रास्रसङ्घो नः सपदि मङ्गलाँषं सुकुरुतादिति वाक्ययोजना।

रामस्य त्रिलोकीरक्षणविलक्षणस्य शस्त्राणां बाणखड्गादीनामस्रणां ब्रह्वास्रदीनां निकरस्तत्पादप्रीतिमीहमानानान्तदनुगुणं प्रयतमानानां पुण्यतारतम्येनानेकभेदभिन्नानां सपरिकराणामस्माकं मङ्गलानां ततिं तन्यात्‌। सर्वविधं कल्याणं विदध्यादिति भावः। व्यूहशन्दो यथा शतरुसौन्येन रक्षार्थमभेद्यागम्यव्यूहरचना कृतापि दिव्यास्रेण भज्यते तथानेन गहनप्रविष्टटूढतरपापमयविघ्रानिकरोऽपि भज्यतामिति ध्वन्यते। आद्यपद्ये भजे इत्येकवचनस्य द्वितीयपद्ये प्रकृतपद्ये नः इति बहुवचनस्य प्रयोगाद्‌ मदेकसाध्यभजनजन्यमङ्गलफलमन्यैरपि लभ्यतामिति तथाविधमहात्मोचितमो दार्य गम्यते। एतेनास्मदो द्वयोश्चेति पाणिनीयमनुशासनं व्यापारितमिति सूच्यते। रामशख्रात्रसङ्घ इत्यत्र रामेति घुणाक्षरन्यायेनापि यत्प्रत्यासत्ति्महनीयजनकाम्या भवति तादृशनित्यसहचरभावेन सम्बद्धानां तेषां काचित्ित्यसायुज्यधन्यता व्यज्यते। अतो धन्य इति तद्विशेषणं सङ्गच्छते। सङ्घ इत्यनेन केवलं मर्ततामूर्तानामनेकाविधत्वं तेषामपितु भगवत्सङ्कल्पानुसारं यथाकालमेकस्यानेकरूपतापतिं सूचयति। स्वरूपतोऽपि तेषामप्राक्रतत्वाद्धगवदनुरूपापरिमेयता सूचिता भवति। अत्र धर्मकालेन््रविष्णुशिवचक्राणि, वारुणाग्रेयपाशुपतनारायणवायव्यकोञ्चगारुडादीनि दिव्या्रणि, दयितमोहनप्रस्वापन- प्रशमनवर्षणशोषणसन्तापनविलापनमादनादिगान्धर्वमानवपैशाचसौरत्वाट्रप्रभृतीनि रामायणोक्तिनि सङ्घशब्देनोच्यन्ते। एतेन सर्वकारीति विशेषणार्थ उच्यते। सर्वेषामायुधानां सर्वावुधकर्मकरणरशक्तत्वं संसूच्याचिन्त्यशक्तित्वकथनं युज्यते, कुठारटङ्ककृद्दालादि- कार्यशालशैलवसुधातलभेदनादिकं तदेकबाणसम्पाद्यमिति रामायणे वणितिम्‌ -- 'बिभेद पुनस्तालान्‌ सप्तैकेन महेषुणा। गिरिं रसातलञ्च जनायन्‌ प्रत्ययं तदा” (वा.रा.१.१.६६), "निष्पत्य पुनस्तूर्णी तमेव प्रविवेश ह” (वा. रा. ४. १२.४)। शात्रुगातवीर्यबलदर्षोत्सेकाना समूलोच्छेदनसामर्थ्यन्तु साक्षात्पराम्बयैवोक्तम्‌ -- 'स ते वीर्य बलं दर्पमुत्सेकञ्च तथाविधम्‌। अपनेष्यति गात्रेभ्यः शरवर्षेण संयुगे’ (वा. र. ३.५६. १५) तेषामन्यतमेनापि अलयान्तसर्वकार्य- करणं सम्भवति किमुत सङ्घेन। किञ्च रामाणामभिरामाणां शस्रा्रणां सङ्घ इत्यर्थकरणादनभिमतकाठिन्याद्यभावेन निरतिशयसुखस्पर्शत्वहेमरत्नमुक्तादिमयत्वादि तेषां बोध्यते। यद्यपि शस्राणां विनाशहेतुतया ततो मङ्गलविधिकथनं युज्यत इति न;

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ १५

तत्क्रतस्य व्यापादनादेरपि मोक्षजनकतया तथात्वोपपत्ते, भगवन्मयानां कल्याणरूपत्वात्‌। तदस्र तस्य वीरस्य स्वर्गमार्गप्रभावनमू। रामबाणासनक्षिप्त- मावहत्परमां गतिम्‌” इति रामायणोक्तेः (४. १७.८)

शस्रास्राणां पौष्कल्यानुगुणं सम्पाद्ममङ्गलानामपि पआचुर्य कुं अयुक्तोषशब्दः सर्वधानुगुण एव, तादृशसङ्केन मङ्गलस्यैकांशेन सम्पादनस्याननुगुणत्वात्‌। रामशस्रास्रसङ्घ इत्यत्रेतरव्यावर्तकरामपदं दिव्यत्वेन प्रथितेभ्यः पाशुपतादिभ्यो5पि कक्चिद्विशेष एवेति सूचनाय। अत एव युद्धे विष्णुचक्रपरिक्षतोऽपि जीवन्‌ रावणः पक्चाद्रामदिव्यास्रेण व्यापादित इति रामायणोक्त सङ्गच्छते। आयुधं किञ्च रामस्येतिप्रष्टया शूर्पणखयोक्तार्थ- परामुश्यते "शक्रचापनिभं चापं विक्ष्य कनकाङ्गदम्‌! दीप्तान्‌ क्षिपति नाराचान्‌ सर्पानिव महाविषान्‌।। नाददानं शरान्‌ घोरान्‌ विमुञ्चन्तं महाबलम्‌। कार्मुक विकर्षन्तं रामं पश्यामि संयुगे।। हन्यमानं तु तत्सैन्यं पश्यामि शरवृष्टिभिः। इन्द्रेणेवोत्तमं सस्यमाहतं त्वश्मव्ष्टिभिः? (वा.रा.३.३४.६-८) इति। उरु प्रभूतं बल॑ वेगो यस्येति विग्रहाद्यथा राघवनिर्मुक्तः शरर्क्षसनविक्रम इत्यायुक्तार्थ: प्रकाश्यते, तेन भगवत्सङ्कल्पानुगुणस्वरूपसामर्थ्यगतिप्रवृततिमत्तसूचनेन श्रमप्रसङ्गराहितसर्वधारणसामर्थ्यं बोध्यते। अतिशयिता शक्तिरस्येति मठुपा शक्तिमान्‌, तेन स्वेतरसर्वनिर्वाहकत्वबोधनेन सहकार्यनपेक्षत्वनिर्भयप्रवेशपरनिराकरणपर्यन्त- व्यापारत्वाकम्पनीयत्वाप्रतिहतत्वादिकं सूच्यते। विस्मयावहवेगेन सह पञ्चास्यवद्धीषणत्वञ्च कथ्यते। सर्व कर्चु शीलः यस्येति रामेष्टकारित्वमुच्यते/ एतेनापि भगवतोऽ धृष्यत्वं गम्यते; यथोक्त वाल्मीकिना 'शरार्चिवमाधचष्यं चापखड्गोन्धनं रणे। रामाग्नि सहसा दीप्तं प्रवेष्टुं त्वर्महसि’ (वा. रा. 3.३७.१५), "भित्त्वा वेलां समुद्रस्य लोकानाप्लवयोद्विभुः वेगं वापि समुद्रस्य वायुं वा विधमेच्छरेः' (३.३१.२५) इति। भूरिश्रेयः प्रतापः, अनल्पप्रशस्ततयप्रतापवानित्यर्थः। यथोक्तं रामायणे "स सायको राघवबाहुचोदितो दिशः स्वभासा दश सम्प्रकाशयन्‌। विधूम- वैश्वानर भीमदर्शनो जगाम शक्राशनिभीमविक्रमः' (६.६.१७०), 'को ब्रह्मद ण्डप्रातिमप्रकाशात्नार्चिष्पतः कालनिकाशरूपान्‌। सहेत बाणान्‌ यमदण्डकल्पान्‌ समक्षमुक्तान्‌ युधि राघवेण’ (६.१५.१३) इति। एतादृशाद्धुतप्रतापत्वादेव मुनिवरैरगस्त्यविश्चामित्रादिभिस्तस्य स्तूयमानत्वम्‌ -- 'एतान्‌ राम महाबाहो कामरूपान्‌ महाबलान्‌। गृहाण परमोदारान्‌ क्षिप्रमेव नृपात्मज” (वा.रा. १.२७.२०) इति विश्वामित्रोकतेः। 'इदं दिव्यं महच्चापं हेमवज्रवि भूषितम्‌। वैष्णवं पुरुषव्याघ्र निर्मितं विश्वकर्मणा।। अमोघः सूर्यसकाशो ब्रह्मदत्तरशरोत्तम: दचौ मम महेन्द्रेण तूणी चाक्षयसायकौ” इत्याद्यगस्त्योक्तेश्ष। तथाविधयुनिवरस्तूयमानत्वे

१६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

अपि चेतनत्वबोधकविमानेत्यनेन परिकरत्वेन भगवत्परभाववेतृत्त्तं सूच्यते। एतेनास्य केड्रयानुरूपगुणविशेष: प्रोच्यते; यथोक्तं रामायणे तदिव्यास्रै: स्वयम्‌ -- 'इमे स्प नरश्रादूलि शाधि कि करवाम ते। उपतस्थुर्महास्राणि सर्वाण्यस्राणि राघवम्‌।। ऊचुश्च मुदिता रामं सर्वे प्राञ्जलयस्तदा। इमे परमोदार किङ्करास्तव राघव। यद्यदिच्छसि भद्रं ते तत्सर्वं करवाम वै”

तस्यास्रसङ्कस्य रक्षोदेत्यादिदलनव्यसनित्वं सूचयितुमुच्यते -- रक्षोदैत्यादिनाशीति। क्षुभितो जलनिधियेनिति विग्रहः। यत्सम्पर्केण प्रदीप्तोऽप्यग्निः शाम्यति, तादृशजलस्य निधिमप्यक्षोभयदित्यक्षोभ्यक्षोभणादशक्यसम्पादनवर्णनात्कालानलम्रतिमोऽतिलोकप्रभावः सूच्यते। लोके शीताशयो जनो नाचिर क्षुभ्यति, अयन्तु जलनिधिरित्यनेन नितान्तमक्षोभ्यत्वं द्योत्यते। रक्षोदैत्यादिनाशीत्यनेन दुटटात्मनिग्रहः, क्षुभितजलनिधि- रित्यनेन भगवत्कार्यप्रतिबन्धकीभूतप्रकृतिनिग्रहक्च सूच्यते। तद्यथा रामायणोक्तम्‌ -- 'चापमानय सौमित्रे शर्राश्चाशीविषोपमान्‌। समुद्रं शोषयिष्यामि पद्भयां यान्तु प्लवङ्गमाः' (६.२१.२२), 'शरनिदग्धतोयस्य परिशुष्कस्य सागर। मया निहतसत्त्वस्य पांशुरत्पद्यते यहान्‌’ (६.२२.२), समुद्र क्षोभयामास शरैरादित्यसन्निभैः' (१.१.७९) इति।

लोक्यत इति लोक:, स्थावरजङ्गमात्मक जगत्‌, तन्निग्रहसमर्थतयास्य लोकजित्त्वं प्रोच्यते। लोकं जितवानिति लोकजित्‌। केवलमवतारदशायामपितु सर्वदैवं लोकान्तरेऽप्यप्रतिहतगतितया यथाभीष्टनिखिलाभिभवनस्याकुण्ठसामर्थ्य सूच्यते। एतेन त्रिभुवनप्रथितप्रभावस्य जयन्तादिनिग्रहवृत्तान्तोऽनुसन्धीयते। यथोक्त वाल्मीकीये -- हि पश्यामि मर्त्येषु नासुरेषु सुरेषु च। यस्तस्य वमतो बाणान्‌ स्थातुमुत्सहतेऽ ग्रतः (५.३९.१५) रामं विरुध्य लोकान्तरं गतस्यापि देवेन्द्रः सन्नपि पिताभवच्छरणम्‌ ~ 'स दीप्त इव कालाग्निर्जज्वालाभिमुखं द्विजम्‌। त्राणकाण इमं लोक सर्वञ्च विचचार ह।। पित्रापि परित्यक्त: सर्वैश्च परमार्षिभिः। त्रीक्लोकान्‌ संपरिक्रम्य तमेव शरणं गतः? (५.३८.३२) अनिष्टानिवारणेऽतिनैपुण्येन प्रत्यनीकभयावहतया लोकाञ्जयति वशीकरोति, यथाकामस्फुरिताकारतया लोकेषु सर्वोत्कर्षेण वर्तत इत्यर्थः। नित्यसूरिभिः समाविष्टतया भगवत्परिकर भावेनावस्थितस्य लोकमान्यत्वं सुतरां युज्यते।

यद्वा लोकजिल्लोकमान्य इत्येक पदम्‌, लोकजितामपि लोकेन समूहेनापि मान्यः एजनीय इत्यर्थः। धन्य इति केवलमस्य नित्यभगवदङ्गसङ्गपरयुक्त सौभाग्यमुच्यतेऽपितु नित्ययुक्तत्वाद्धगवता सह सेव्यमानस्य मुनिजनदुर्लभा भक्तजनकाम्यातिशयमञ्जुल- भगवत्करकमलयो्धारणसंस्पर्शनाकर्षणविमोक्षणग्रहणाव्यवहितपरिष्वङ्गविहरणादिजन्या

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ १७

काविद्धन्यता बोध्यते। यक्ष समर्थः सन्‌ सर्वविधसेवाकर्मणि अवर्तते, हितावहगुणप्राशस्त्याद्‌ मुनिजनसंस्तूयमानो भवति; तथापि विमान: सन्‌ तिष्ठति, एव लोकमान्यो भवति, सर्वलोकं वशीकरोति, सर्वविधं दुरितं क्लेशञ्चापनेतुं भवति, असाध्यं संसाध्य लोकमङ्गलं करोतीति भगवन्तमात्रित्येवैवंविधा महद्गुणा भवन्तीतिवस्तुविशेषो गम्यते।

तत्त्वं किं किञ्च जप्यं परमिह विबुधैर्वैष्णवैर्ध्यानमिष्टं

मुक्तेः किं साधनं सत्सुमतिमतिमतो धर्म एकोऽस्ति कश्च

धर्माणां वैष्णवास्ते गुरुवर! कतिधा लक्षणं किञ्ज तेषां

कालक्षेपः किमाप्यं कथमुरुशुभदं कुत्र कार्य्यो निवासः ।।४।। * संवित्करः #

श्रीसुरसुरानन्दाचार्य ने अपने सद्गुरु श्रीस्वामी रामानन्दाचार्यजी से अत्यन्त विनम्रतापूर्वक पूछा, “भगवन्‌! तत्त्व क्या है? भगवदाश्रितों के द्वारा जपने योग्य मन्त्र क्या है? वैष्णवों के अभिमत ध्यान का स्वरूप क्या है? मुक्ति का साधन क्या है? सदबुद्धिसम्पन्न मनीषियों के द्वारा आचरणीय सर्वश्रेष्ठ धर्म क्या है? वैष्णव कितने प्रकार के होते हैं? वैष्णवों का लक्षण क्या है? वैष्णवों को कालक्षेप कैसे करना चाहिए? वैष्णवों का कल्याणप्रद प्राप्य क्या है? एवं ्रीवैष्णवों को कहाँ निवास करना चाहिये?” -- इन दस प्रश्नों का समाधान करने की कृपा करें।

* पदपरामर्शः *

‘आचार्यवान्‌ पुरुषो वेद” (छा. ६. १४. २), 'यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ। तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः (थे ६. २२), "तद्विज्ञानार्थं गुरुमेवाभिगच्छेत्‌ (मु. १.२.१२) इति श्रुतिगणेन सकलानर्थभूताज्ञाननिवर्तनाय यथावस्थितज्ञानाप्तये गुरूपसत्तिरादिश्यते, आचार्यप्रसादस्य सर्वीसिद्धिहेतुत्वात्‌। मुमुक्षुभ्यो हि यथावस्थितं तत्वज्ञानं भक्तियोगाधिकारनिर्वर्तकं भवतीति तादृशज्ञानस्य साध्यभक्ता साधकत्वनिश्षयातत्वजिज्ञासया श्रीसुरसुरानन्दाचार्यः स्वाचार्यं तत्वज्ञान- महानिधिप्रदातारं भगवन्तं श्रीरामानन्दाचार्यवर्यं ज्ञेयविषयाणामानन्त्येऽपि मुमुक्षुजनवेद्यं दशस्वेवान्तभाव्यन्‌ प्रच्छति -- तत्त्वं किमित्यादिना। तत्र तत्त्वानामपि सन्मिथ्यारूप- भेदस्यारोपितानारोपितभेदस्य दर्शनान्तरे असिद्धया सिद्धान्ते सर्वादौ तत्वशोधनमावश्यकमिति तदेव प्रथमं एच्छति - तत्त्वं किमिति। अनारोपिताकारेण यथावस्थितबुद्धिरेव हि

१८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

तत्त्वज्ञानम। तत्त्व प्रामाणिकं वस्तु। जिज्ञास्यविषयञ्चानसम्पत्ति सूचयन्‌ जिज्चासासमाधय औचित्यनिर्वाहकसामर्थ्यानुगुणसम्बन्धमुखेनाभिमुखीकरोति -- गुरुवर ड्ति। अज्चानलक्षणान्धकारनिरोधकेषु श्रेष्ठ इत्यर्थः। तत्त्वं किमिति थमः .प्रश्‍न:। इह विवुधैः सुधीभिवैष्णवेर्विष्णुदेवताकै: परं सर्वोत्कृष्टं जप्यं मन्त्ररूपेणावर्तनीयं किमिति द्वितीयः अश्न:। इष्टमाभीक्ष्ययेनातितरामभी्टं ध्यानं किमिति तृतीयः .प्रश्‍न:। अविद्यानिवृतिपूर्वक- निरतिशयानन्दरूपाया: मुक्तेः सत्साधनं किमिति चतुर्थः ग्रश्नः। धर्माणां मुख्यः अज्ञावतामभिमतो धर्म इति पञ्चमः .प्रश्‍न:। वैष्णवाः कतिविधा भवन्तीति पृष्ठ: प्रश्नः वेष्णवलक्षणं किमिति सप्तमः ,प्रश्‍न:। वैष्णवानां कालक्षेपः कथं कार्य इत्यष्टमः प्रश्‍न:। वेष्णवाणामुरुशुभदमाप्यं किमिति नवमः ,प्रश्‍न:। वैष्णवानां कुत्र निवासः कार्य इति दशमः प्रश्न: अत्र पञ्चमप्रश्ने धर्मविशेषणतयोपात्तस्य सत्सुमतिमतिमत इतिपदस्यैवं विग्रह: सुष्छु मतिः सुमतिर्येषाँ ते सत्युमतयः, तेषां मत्या मतोऽभिमतः पूजितः सत्युमातिमातिमत इति। मतो सुष्छुत्वन्तु ग्रहणधारणोहापोहार्थविज्ञानादिविशिष्टत्वेन। एतेषां दशानां प्रश्नानां समाधिज्ञानस्य सववेदसारभूतभक्तघुपकारित्वं क्रीडीकृतसकल- श्रुतिविषयत्वञ्च बोध्यते। अत्र स्रग्धराच्छन्द:।

इत्थं पृष्टस्त्वया यः सकलहितकरः प्रश्नराशिर्गरिष्ठो वेद्यः सर्वश्रुतीनां जगति सुरसुरानन्द॒ सद्यो मया सः प्राचीनाचार्य वर्यान्‌ यतिपतिसहितान्‌ सादरं सम्प्रणम्य सम्यक्‌ शास्त्रनुसारं गुरुनिरत! समाधीयते श्रूयतां तत्‌ ।।५।। * संवित्करः * भगवत्पाद श्रीरामानन्दस्वामी बोले, हे सुरसुरानन्द! तुमने सर्वकल्याणकारी तथा वेदज्ञान के द्वारा जानने योग्य जिन गौरवपूर्ण प्रश्नों को पूछा है। मैं अपने आचार्यचरण स्वामी श्रीराघवानन्दजी तथा उनके भी पूर्ववर्ती श्रीमद्वोधायनाचार्य-आदि प्राचार्यो को प्रणाम कर, शास्त्रवचनों का आश्रय लेकर, उनका समुचित समाधान करता हुँ। समाहित चित्त से श्रवण करो। * पदपरामर्शः “तस्मै विद्वानुपसन्नाय” (मु. १.२. १३) इति श्रुत्या वत्सलेव धेनुराचार्यवर्यः कण्ठोक्त्या वेदान्तरहस्यं विशदं सरलभाषया प्रकाशयितुमुपक्रमते। स्वपरस्वरूपावगति- पूर्वकत्याज्योपादेयविभागार्थ गकृत्यात्मश्रमस्वतन्त्रात्मश्रमानिवृत्यर्थं वेदान्तोक्तभोक्त-

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ १९

ोग्यनियन्तृक्रमेण यथायथमवबोधयत्याचार्यवर्यः -- इत्थं पृष्टस्त्वयेति। भगवत्कृपयैव तत्वविषयिणी जिज्ञासा समुदेति। स्वेनोपदिदिक्षितानामेव प्रष्टत्वेन तत्क्रतप्रश्नानां समाधेयतया शिष्यमनुरागातिशयेन सनामग्राहंप्रोत्साहयाति -- सुरसुरानन्द इरति। सुराणामपि सुरो भगवान्‌ तत्रानन्दो यस्येति विग्रहेण नाम्नापि भगवदासक्तिलक्षणयोग्यता, गुरुनिरतेत्यनेन यशोक्तकारित्वानुगतत्वादिसूचनेन शाखश्रवणपात्रता सूचिता। उभाभ्यां सञ्जातमोक्षाभिलाषत्वं शमदमादिसम्पच्च लभ्यते। स्वगतस्यार्थस्य चिर प्रतिपिपादयिषितस्य जिज्ञासुला भेन सहर्ष सम्बोधयति -- सद्यो मया समाधीयते। एतदर्थमपेक्षमाणं समवधानता- विशेषमालक्ष्य श्लाघते -- गुरुनिरत ड्रति। त्वत्सद्ृश एव गुह्यमपि श्रोतुर्महतीति भावः। सकलहितकरत्वात्मश्नमभिनन्दति, बुधजने; श्रोत्रियें: समादृतत्वाच्छरतीनामेतदर्थ- प्रकाशनपरत्वाच्च वेद्य: सर्वश्रुतीनाम्‌ इति प्रश्‍नराशिं विशिनहि। गहनाशयगर्भत्वेन विग्श्य समाधेयत्वादुर्वितियत्वाच्च प्रर्नराशेर्गरिष्ठत्वम्‌, तुप्रश्ववैपुल्यात्‌। गरिष्ठोऽपि प्रश्‍नराशिर्मया सद्यः सम्यक्‌ समाधीयते इत्यनेन सर्वोत्पनिषत्सारस्य करामलकवदुप- स्थितिरबोध्यते, अत एव समाधास्यत इत्यनुत्तवा सद्यः समाधीयत इत्दुक्तम्‌।

अनादिरपीश्चरकृपाचार्यक्रपामपेक्षते, आचार्यक्रपा तु तत्निग्रहमपि शमयति, ईक्षरस्य तु क्वचित्कर्मानुरोधेनाधोनिनीषापि श्रूयते, किन्तु गुरोः सर्वत्रीनित्रीपैव। अतस्तदुचितां वृत्िमालम्बते। यद्यप्याचार्यपङ्किः स्वयमभिवन्द्यते तथाप्युपदेशारम्भ आचार्यपरम्परा- स्मरणवन्दनादेः शाख्राचारसिद्धतया शिष्यशिक्षार्थं चानुतिष्ठति आ्राचीनाचार्यवर्यानित्यादि। आचीनाचार्यास्तु श्रीमद्गोधायनप्रभ्रतयस्तान्‌, यतिपतयः स्वाचार्याः श्रीमद्राघवानन्दाचार्यास्तिः सहितान्‌ सादरं प्रणम्येति कथनेनाभिलवितार्थलाभे पुनः समित्युपसर्गः श्रद्धातिशयं द्योतयति। शाख्रानुसारं समाधीयत इति कथनाच्छ्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्य इति शास्रार्थः स्मारितः, शास्रस्य यथार्थीनिणये बाधकाभावात्‌। प्रतिपादने श्रुतिपर्मिहपरकर्षादाप्ततमत्वं सूच्यते; ऋषीणामपि यव्ज्ञानं तदय्यागमपूर्वकम्‌” (वा. प. १.३०) इत्युक्तेः।

पृष्टानामेकमाद्यं त्रिकमपि शृणु तद्भेदतो नामभेदै- निंत्याऽज्ञाऽचेतना सा प्रकृतिरविकृतिर्विश्वयोनिश्शुभैका। नानावर्णात्मिकाऽजा त्रिगुणसुनिलयाऽव्यक्तशब्दाभिधेया निर्व्यापारा परार्था महदहमितिसूरुच्यते तत्त्वविद्धिः।।६।। * संवित्करः * हे वत्स! तुम्हारे तत्त्वविषयक प्रथम प्रश्‍न का उत्तर सुनो। यथावस्थित प्रामाणिक वस्तु को तत्त्व कहते हैं; जो चित्‌ (जीव), अचित्‌ (प्रकृति) एवं ईश्वर के नाम से तीन प्रकार के होते हैं। उसमें अचित्तत्त्व (प्रकृति) नित्य, अज्ञ, अचेतन एवं परिवर्तनशील

२० श्रीवैष्णवमतान्जभास्करः हैं। वह किसी की विकृति नहीं, अपितु विश्व की कारणभूता है। एक होते हुए भी अनेक रूपों में दृष्टिगोचर होती है। वह सत्त्व, रजस्‌ और तमस्‌ नाम वाले तीन गुणों से युक्त रहती है। वह प्रकृति प्रधान, अजा इत्यादि अनेक नामों से जानी जाती है। स्वयं तो निष्क्रिय है, तथापि भगवदधीन है। वही महत्‌ (बुद्धि), अहंकार आदि को उत्पन्न करती हैं; ऐसा तत्त्वज्ञ महापुरुष बताते हैं। * पदपरामर्शः *

पष्टक्रमेण समाधेरुचितत्वात्पष्टानां दशप्रश्नानां यदाद्यं प्रथमं तत्त्वं किमिति ततत्वविषयकप्रश्नमाश्रित्योच्यते -- प्रृष्टानामिति। सिद्धान्ते प्रक्तिजीवेश्वराख्यस्य तत्वत्रयस्य स्वीकारात्रयस्यापि निरूपणीयतया ततिकमपि श्रण्विति भावः। “भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं मत्वा’ (थे. १.१२) इति श्रुत्या त्रिधा भिन्रस्यापि तत्त्वस्य अमाणसिद्धतया निर्विशेषचिन्मात्रं अह्मैव सत्यं तदतिरिक्तं मिथ्येति वदन्तो दूरमुत्सारिताः। तत्रादौ तत्वेषु सर्वप्रत्यक्षतया सिद्ध क्रतितत्वं मिथः प्रथत्तवानुसन्धानेन परस्परव्यावर्तक- विवेचनेनावगमयितुमुपक्रमते -- नित्याज्ञाचेतना सा प्रकृतिरिति; स्थूलात्‌ सूक्ष्मनिरूपणस्योचित्यात्‌। श्रुतिरपि हि अन्रमयकोशादारभ्यानन्दमयकोरपर्यन्तस्य विवेचनं करोति। बह्मसूत्रेषु ईक्षत्यधिकरणानन्दमयाधिकरणयोर्यथाऽ चेतननिरूपणानन्तरमेव चेतननिरूपणं तथाऽत्रापि पूर्वमचित्रिरुपणं ततश्चित्निरुपणं शास्रसिद्धक्रमानुरूपम्‌।

या नित्या अज्ञा अचेतना अविकतिर्विक्षयोनिरेका शुभा नानावर्णात्मिका अजा त्रिगुणनिलया अव्यक्तशन्दाभिधेया निर्व्यापारा परार्था महदहमितिसू: सा तत्त्वविद्धि: प्रकृतिरिति उच्यत इति पदानामन्वितिः। भगवता प्रकृति स्वामवष्टभ्य विसजामि” (गी.९.८), “मयाध्यक्षेण प्रकृति: सूयते सचराचरम्‌’ (गी९. १०.) इत्युक्तेः। महदाद्यखिलजडवर्गमुत्पादयतीति तथाप्यविक्रतिः स्वयं कस्यापि कार्यभूता। उत्पादविनाशरहितत्वाद्‌ नित्या, ज्ञानरहितत्वाद्‌ अन्ना, चेतनाभ्यां जीवेश्वराभ्यां भिन्नत्वाद्‌ अचेतना, विश्वस्य सर्वकार्यवर्गस्योपादानत्वाद्‌ विश्वयोनिः, स्वरूपत एकाप्यनेकरूपतया शोभमानतया एका शुभा च। लोहितशुक्लकृष्णामिति श्रवणाद्‌ नानावर्णात्मिका, तरिगुणेषु सत्वरजस्तमस्सु सम्यङ्निलयः यस्या इति त्रिगुणसुनिलया, अव्यक्तशन्देनाभिधीयमानतया अव्यक्तशब्दाभिधेया, कृतेज्ञनिच्छाजन्यत्वेन तस्याश्च जडत्वात्स्वतन्त्रतया व्यापाररहितत्वेन निर्व्यापारा, तथापि स्वप्रवृत््या परस्य पुरुषस्य भोगापवर्गौ भवत इति परार्था, किञ्च महदहङ्का्मेण सर्व सा सूत इत्यतो महदहसूरित्येवं तत्वविद्धिः सोच्यते। प्रकृतिश्व कार्यकारणोभयावस्थापन्ना भवति। कारणावस्थमचिद्‌- ्रव्यमव्यक्तम्‌, महदादिविशेषान्तं तदारन्धदेवतिर्यङ्मनुष्यादिरूपं कार्यजार्त व्यक्तमिति भाव्‌ः।

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ २१ नित्यो ज्ञश्चेतनोऽजः सततपरवशः सूक्ष्मतोऽत्यन्तसूक्ष्मो भिन्नो बद्धादिभेदैः प्रतिकुणपमसौ नैकधा सूरिवर्य्यैः। श्रीशाक्रान्तालयस्थो निजकृतिफलभुक्तत्सहायोऽभिमानी जीवः सम्प्रोच्यते श्रीरघुपतिसुमते! तत्त्वजिज्ञासुवेद्यः ।।७।। * संवित्करः *

हे भगवन्निष्ठ सुरसुरानन्द! चित्तत्व जीवात्मा है; जो नित्य, अल्पज्ञ, अजन्मा तथा सर्वदा भगवान्‌ के अधीन रहने वाला है। वह स्वरूपतः सूक्ष्म से भी अतिसूक्ष्म है। इसके बद्ध-मुक्त-आदि अनेक भेद होते हैं। प्रतिशरीर भिन्न-भिन्न होने से जीव अनेक माने जाते हैं। वह भगवान्‌ से व्याप्त शरीर में रहकर अपने कर्मफल को भोगता है। सभी दशाओं में इसे भगवत्सान्निध्य प्राप्त रहता है (अर्थात्‌ इसकी आत्मा के रूप में भगवान्‌ विराजमान रहकर इसका सदा नियमन करते हैं)। यह अज्ञान के कारण देहादि में अहंबुद्धि तथा अपने कृतकर्म के प्रति कर्तृत्वबुद्धि रखता है। इस प्रकार तत्त्ज्ञानियों ने जानने योग्य चित्‌ (जीवात्मा) का स्वरूप निश्चित किया है।

* पदपरामर्शः ४:

'तराति शोकमात्मवित्‌’ (छा. ७.१.१३) इति श्रुत्यात्मज्ञानस्य शोकतरण- हेतुत्वेनोक्तेरात्मपदार्थोऽवश्यं ज्ञेयतामेति। अत्र क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः? इत्यमरे (१.४.३१०) ग्रहीतनाम्नः क्षेत्रज्ञपुरुषपदबोध्यस्यात्मनो नूनं ज्ञातव्यता; दप्ति प्रत्यगात्मनो याथात्म्यदर्शनमुपासनाया अङ्गभूतम्‌। यावज्ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा शेषो हि परमात्मन इति शोषत्वबोधो भवति, तावत्स्वस्वरूपानुगुणपुरुषार्थस्यापक्षैव स्यात्‌। स्वशेषत्वानुसन्धानपूर्वकेण सहजसम्बन्धपरिज्ञानेन लब्धाधिकारस्यादेह- पातादुपायनिष्पत््या कृतार्थतिति जीवात्मपरमात्मनोः प्रथम चित्पदवाच्यं जीवात्म-तत््वमुपदिश्यते -- तत््वजिज्ञासुवेद्यो जीव ड्रति। शिष्यं प्रीत्याभियुखीकरोति -- श्रीरघुपतिसुमते। श्रीरपुपतौ सुमतिर्यस्य, भगवत्क्रपया विशदतमायां तव सुमत्यां रहस्यमचिरेण,प्रस्फुरिष्यतीति सम्बुद्धेराशयः। सुरिवरय्यैः नित्यत्वादिविशिष्टो जीवः सम्प्रोच्यते, इत्यत्र सूरिवर्य्यपदं “सदा पश्यान्ति सूरयः? (क्र. १.२२.२०) इति आम्नायोक्तया सततभगवत्साक्षात्कारवैभवपरयुक्ताप्ततमत्वसूचनेन श्रमप्रमादादेरत्यन्ता-सम्भावनीयता व्यज्यते/ अतस्तव्प्रोक्ते अप्रामाण्यप्रयोजकशङ्रानवकाश इति। ताटूशेलीक्षतो जीवो नित्यः, अनादिनिधनः प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाप्रतियोगत्वरूप इति पूर्वानुभूतार्थप्रतिसन्धानाद्‌ 'न जायते ग्रियते' (गी. २.२०), ज्ञाज्चौ द्वावजौ' (धे. १.९)

२२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

इत्यादिश्रुतेश्ष। किञ्च जीवानित्यत्वेउकृताभ्यागमक़तविप्रणाशरूपदोषद्गयं अ्रसज्येत। तथा ब्रह्मसूत्रम्‌ - “नात्माउश्रुतोनित्यत्वाच्च ताभ्यः? (२.३.१७) इति। आकाशादिवज्जीवस्याप्युत्पत्तिरस्तीत्याशङ्कघ समाधीयते -- 'नात्माऽश्चुतेः, जीवात्मोत्पद्यते, तादृशी काचिदपि श्रुतिरस्ति यत्र जीवोत्पत्तिः श्रुता स्यात्‌; प्रत्युत श्रुतिभ्यो नित्यत्वमेवावगम्यते’ इति तत्राऽ5नन्दभाष्यम्‌। नित्यत्वाद्‌ अपरिणामित्वमुच्यते, प्रक्ृतिवत्सततपरिणामैनन्वीयते। ‘इमानि भूतानि जायन्ते' (तै ३.१.३), प्रजा असृजत' (ते.ा. २. २. १. १) इत्यादिश्रुतयस्तु जीवस्य देहसम्बन्ध उत्पत्तिस्तद्वियोगो नाश इति प्रतिपादनाभिप्रायेण नेया:। एतेनात्मानित्यत्ववादिनो निरस्यन्ते।

जीवो ज्ञः, जानातीति ज्ञः, ज्ञातृत्वावगमाज्ज्ञानगुणको तु ज्ञानमात्रस्वरूपः; पश्यो मत्युं पश्यति’ (छा.७.२६.२), “मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा” (ग. ४.९) इत्यादिश्रुतिभिरात्मनो ज्ञातृत्वोक्ते। आत एव ब्रह्मसूत्रमपि -- 'ज्ञोऽत एव” (२.३.१८) इति। यद्यपि ज्ञ इत्यनेन ज्ञानाश्रयत्वरूपं चेतनत्वमुच्यते तथापि जीवो केवल ज्ञानाश्रयरूपोऽपितु प्रत्यगपीति बोधनाय पृनश्चेतनपदम्‌। प्रत्यक्त्वं नाम स्वयमेव स्वस्मै भासमानत्वम्‌। स्वयम्प्रकाशत्वादयमनन्याधीनप्रकाशः, इदमेवास्याजडत्वम्‌। परस्य तु तज्ज्ञानविषयतयैव प्रकाशते, स्वस्यापि नियम्यत्वाणुत्व- नित्यत्वादिविशिष्टरूपेण ज्ञानविषयत्वमस्त्येव। जीवोऽज्ञश्चेतनोऽज इति पाठे अज्ञ इत्यनेन तस्य धर्मभृतं नित्यं किञ्चिज्जञानमस्ति, किन्तु संसारदशायां कर्मणा तस्य सङ्कोचविकासदर्शनात्सङ्कोचावस्थायामल्पज्ञोऽनित्यज्ञानत्वादित्यर्थः। अनुदरा कन्येति वदीषदर्थे नञ्‌। एतेनास्य स्वयम्प्रकाशता ज्ञतृत्वञ्चोभयं सिद्धयति। तेन चिन्मात्रमेवेति, ज्ञातृत्वमेवेत्यादय: पक्षा निरस्यन्ते।

वस्तुतः कर्मफलसम्बन्धाददेवमनुष्यादिशरीरेषु वसन्नपि स्वरूपतो जन्ममरणादि- विकाररह्वित एवेति बोधयितुमुच्यते -- अज इति। विनाशित्वनिराकरणेन जननादिकमप्यर्थतो निरस्तम्‌, जननादीनां देहधर्मत्वात्‌। वस्तुतोऽज इत्यनेन यथावस्थिताकारो विविच्याभिधीयते तु देहसंयोगवियोगलक्षणजन्ममरणप्रतिक्षेपः क्रियते। तस्य जीवस्येक्षराधीनत्वमभिदधाति -- जीवः सततपरवश्ञ इति। अत्र परशब्देन “ब्रह्मविदाप्नोति परम” (ते. २. १. १) इत्यादिश्रुतिबोधितः सर्वेक्षणों भगवान्‌ रामः कथ्यते, तेनेश्वरनियम्यो जीव इति लभ्यते। 'अन्तःग्रविष्टश्शास्ता जनानां सर्वात्मा” (तै.आ. ३. १), "आत्मानमन्तरो नियमयति’ (श.ब्रा. १४.६.७.३०) इतिश्रुतेः। जीवस्य कर्तृत्वादिकं तदधीनमिति "भ्रामयन्‌ सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया” इति गीतोक्तेश्च (१८. १)। एतेन 'पराचु तच्छुतेः' इति ब्रहमसूत्राशयः

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ २३

(२.३.४१) प्रकाशित: अत एव नियम्यनियामकभावप्रयुक्तो भेदोऽपि सुतरामेव सिद्ग्याति -- 'गृथगात्मानं प्रोरितारञ्ज मत्वा’ (थे. १.६) इति श्रुतौ प॒थक्शब्दस्योपादानात्‌। तथाविधसमर्थेनेश्वरेण नियमनात्क्रतकर्मफलभोक़त्वमसमर्थजीवस्य युक्तमिति चेन्न; परात्मना दचतैस्तदाधारैश्च करणशरीरादिभिस्तदाहितशक्तचा स्वयं जीवात्मा कर्मनिष्पत्तये स्वेच्छया प्रयत्नमारभते। परमात्मा तदन्तरवस्थित: स्वानुमतिदानेन तं प्रवर्तयतीति जीवस्य स्वबुद्धयैव प्रवृततिहेतुत्वमस्ति, आतस्तस्य कर्तृत्वं विधिनिषेधभात्तवञ्च सिद्धयति; अन्यथा तस्य तदधीनकर्तृत्वेनानियोज्यत्वमेव स्यात्तेन विधिनिषेधशाख्रण्यनर्थकानि स्युः। तथा चेममर्थ समर्थयते 'क्रतप्रयतनापेक्षस्तु विहितप्रतिबिद्धावैयर्थ्यादिभ्यः' इति ब्रह्मसूत्रम्‌ (२.३.४२) आतो जीवस्य शाख्रवश्यत्वप्रतिपादनाय कर्तत्वं तदनुगुणफलभोक्कत्वञ्च कुं विशेषणमुखेन लक्षयति निजक्रातिफलभुगिति। कर्तुरेव तत्फलभोक्त्वस्यौचित्यात्‌ 'तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति’ (शे. ४. ६) इति श्रुत्यर्थः प्रकाशितः।

वे्रयिकसुखदुः खोपभोगे प्रक्ृतिसंसगों हेतुः, गुणसङ्गस्य विहितनिषिद्धकर्मद्रारा तत्फलानामनुभवार्थ विचित्रजन्म प्रति हेतुत्वमस्ति, सदसद्योनिग्राप्तेः कर्ममूलत्वात्‌। एतेन जीवस्य साध्वसाधुकर्मफलप्रवाहरूपेण विचित्रानन्तयोनिसम्बन्धो जायते। देहजन्यकर्मफलभोगाय पुनदेहावाप्तेबीजाङ्कृरन्यायेनानादित्वात्‌। आत्मत्वं हि प्रत्यात्मकर्मतत्फळतद्धोगार्थभेदात्‌ शरीरप्रतिसन्धित्वमिति बोधनायोच्यते -- प्रतिकुणपमसौ नैकधेति। प्रतिशरीर जीवो भिन्न: कस्यचित्युखित्वकालेऽ न्यस्य दुःखित्वदर्शनात्‌ शुकवामदेवादीनां श्रुत्या मुक्तत्वकथनात्‌। एकास्मिन्मुक्ते सर्वमुक्तिप्रसङ्गात्संसारोच्छेदापतिक्ष स्यात्‌। "नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्‌” (4. ६.१३) इत्यादिश्रुतयो जीवानेकत्वे प्रमाणम्‌। 'नानात्मानो व्यवस्थात” इति न्यायसूत्रेऽपि जीवानेकत्वमेव स्थापितम्‌। साङ्कचेष्युक्तम्‌- जननमरणकरणानां प्रातिनियमादयुगपत्परवृत्तेक्ष। पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्यविपर्ययाच्च' (सां. का. १८) इति। एकस्मिन्‌ म्रियमाणे सर्वे म्रियेरन्‌, किन्तु जननमरणयो: काचिद्र्यवस्था दृश्यते, अतो हेतो: प्रतिशरीरं भिन्नो नाना जीव इति सिद्धयति। यद्यपि देह भेदस्तु नात्मभेदनियामको भवितुर्महति सौभरिशरीरे जीवभेदस्यादर्शनात्‌, तथापि सौभर्यादिक्षेतरज्ञव्यतिरिक्तस्थल एव देहभेदो जीवभेदस्य नियामक इति भाव:। जीवभेदस्वीकारे जीवत्रह्मभेदोऽपि सिद्धयति। "नेह नानास्ति किञ्जन' (क. २.१.११) इत्यादिश्रुतयस्तु सर्वस्य ब्रह्मशरीरतया तद्ग्यतिरिकतनिषेधार्थकाः। एतदेव हि ब्रह्याद्रैतम्‌, तस्य प्रकार्यद्रैते तात्पर्यात्‌। ब्ह्मशरीरभूतानां अकाराणां जीवानामनेकत्वेऽपि तेषां सर्वेषामात्मभूतस्य प्रकारिणो ब्रह्मण ऐक्यात्‌। मुक्तावपि जीवन्रह्मणोरैक्यम्‌, 'सदा

२४ श्रीवैष्णवमताब्जभास्करः पश्यन्ति सूरयः” (ऋ. १. २२. २०) इति मन्त्रवर्णात्‌, किन्तु साम्यमात्रम्‌ 'मय साधर्म्यमायता” (गी. १४.२) इति भगवदुक्तेः। जीवानेकत्वादेव बद्धयुक्तानित्यभेदेन त्रैविध्यं तस्य प्रतिपाद्यते, बद्धा अनिव्तसंसाराः, मुक्ताश्च भगवदनुकम्पयाऽविर्भूतगुणा्काः परमानन्दरह्मानुभववन्तो नित्याश्च कदाचिदपि संसाखसक्तयभाववन्तः श्रीहनुमदादय्‌ः। ननु जीवात्मा विभुः शरीरव्यापिसुखाद्युपलन्धेः, देशान्तरेऽपि तद्वोग्यवस्तृत्पत्तेश्ष। तत्र हि जीवादूर्ट कारणम्‌, तस्य तत्र सत्रिधानमपेक्षते; कार्यकारणयोः सामानाधिकरण्यनियमात्‌। तच्चादृषटाश्रयमन्तरेण सम्भवतीत्यगत्या जीवात्मनो विभृत्वमङ्गीकर्तव्यमिति पूर्वपक्षीयं जीवात्मनो विभुत्वं ्त्याख्यायाणुत्वं प्रतिपादवितुमुच्यते -- सूक्ष्मतोऽ त्यन्तसूक्ष्म इति। अयञ्जीवोऽणुपरिमाण उत्क्रान्त्यादिश्रवणात्‌। जीवस्य विभुत्वे उत्क्रान्तिर्गतिरागतिक्च याः श्रुत्युक्तास्ता नोपपद्येरन्‌; तथा श्रुतिः ‘बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च। भागो जीव: विज्ञेयः सचानन्त्याय कल्पते” (थे. ५.९) इति। “यद्यापि जीवात्मनो सर्वशरीरव्याप्तिस्तथापि तद्धर्मस्य ज्ञानस्य सर्वशरीरव्याप्त्या युगपदनेकविषयानुभवः सिद्धयति। सर्वगतस्य विभोर्गतिश्षागतिश्च नोपपद्यते, तस्मादात्मनोऽ णुत्वमेव’ इत्याऽऽनन्दभाष्यम्‌। तादृशस्य जीवस्य स्थितिमाह -- श्रीशाक्रान्तालयस्थ इति। त्रिय ईशो भगवान्‌, तेनाक्रान्ते आलये षाद्काँशिके शरीरे तिष्ठतीति भावः। यत्रान्तर्यामित्वेन भगवान्‌, ततरैवात्मतया जीवोऽपि जीवाधिकरणमपि शरीरमीश्वरव्याप्तम्‌। एतेन ईश्वरस्य सर्वाधारतया जीवस्याधेयत्वरूपभगवदाव्रितत्वं प्रतिपाद्यते, जीवस्य परमपुरुषायत्तस्वरूपस्थिति- प्रवृत्यादिर्लभ्यते। ईक्षराक्रान्तालये कथं तत्स्थितिरित्यत आह -- तत्सहाय इति; तदनुचर इति यावत्‌। अत एव समानव्क्षारूढपक्षिद्रयवदुभयोस्सख्यं श्रुतिप्रतिपादितम्‌। नरकादावपि तदन्तर्यामितया जीवं मुञ्चति भगवान्‌ सहायत्वात्‌, उभयो; सांसिद्धिकसम्बन्धसत््वात्‌। यद्रा भगवानेव सहायस्सर्वथोपकारको यस्य, तादृशो जीव: अतः सर्वभूतसुहृत्वकथनं भगवतस्सङ्गच्छते, सकलदुः खनिवर्तनपूर्वक- स्वरूपानन्दप्रापकत्वात्‌। 'किन्तस्य शत्रुहनने कपयः सहायाः? इति भागवतोक्तया (९.११.२०) अल्पसत्त्वजीवकृतस्य तत्सहायस्य नितरामयुक्तत्वात्‌। ईश्वरस्य परमकारुणिकत्वाचतोऽन्यो तत्सहाय इति भाव:। अज्ञानवशाज्जीवो देहादावहम्भावं मत्वाउह स्थूल: क्रश इति मन्यते। देहयोगादेव धनपुत्रादौ ममैतदिति भावस्तस्य जायते, अतोऽभिमानीत्युच्यते। स्वरूपयाधार्थ्यविज्ञानानन्तरन्तु यथेष्टविनियोगहित्वरूप- शेषत्वबोधोदयाद्दासोऽहं कोसललन्दरस्येत्याकारकाभिमानस्तिष्ठति स्वस्य विषयज्ञानचिकीर्षा- प्रयत्नाश्रयलक्षणा कर्तृता गुणप्रयुकतेत्युसन्धायाहं कर्चेत्यादिकं मन्यते। तस्य स्वरूपप्रदुक्त कर्दृत्वमपितु गुणसम्पर्कक्रतमिति, तथापि गुणाभिष्वङ्गादभिमन्यत इत्यभिमानीति

प्रथमप्रश्‍नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ २५ भाव:। शेषत्वे सति ज्ञातृत्वमिति लक्षणसत्त्वेडापि विविधविशेषणमुखेन केवाञ्चित्स्वरूपनिरूपकधर्माणां कथनद्वारा प्रकृतिसंश्लि्ठतयाउसंश्लिएश्च जीवस्तथा लक्षितो येन सिद्धान्वसम्पतं तत्स्वरूपमाविष्कृतं स्यात्‌।

वस्तुतोऽत्र नित्य इत्यनेन देहात्मवादादिनिरास:, ज्ञ इत्यनेन चिन्मात्रवादिशाङ्कर- मतनिरास:, चेतन इति ज्ञातृत्वमात्रवादिमतनिरासः, सूक्ष्म इति विभृत्ववादनिरासः, नैकधेति एकात्मवादनिरासश्च भवति। ईश्वरतत्वापेक्षया जीवतत्त्वस्य पूर्वनिरूपणे श्रौती सङ्कतिरपि दृश्यते 'तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्यनश्नन्रन्योऽभिचाकशीति' (मु.३.१.१) इत्यत्र भोकतजीवनिरूपणात्परमीश्वरस्याभोकत्वनिरूपणम्‌।

विश्वं जातं यतोऽद्धा यदवितमखिलं लीयते यत्र चान्ते

सूर्यो यत्तेजसेन्दुः सकलमविरतं भासयत्येतदेषः।

यद्भीत्या वाति वातोऽवनिरपि सुतलं याति नैवेश्वरो ज्ञः

साक्षी कूटस्थ एको बहुशुभगुणवानव्ययो विश्वभर्ता ।।८।।

* संवित्करः # जिससे यह विश्व प्रकट होता है, पालित होता है तथा अन्त में जिसमें लीन हो जाता है, सूर्य-चन्द्र-आदि प्रकाशक जिसके तेज से प्रकाशित होते हैं, जिसके भय से वायु निरन्तर चलती है और पृथिवी पाताल में नहीं डूबती, वह सर्वनियामक, सर्वज्ञ, सर्वसाक्षी, अविचल, एक, अविनाशी, अनन्तकल्याणगुणसम्पन्न, विश्वम्भर परमात्मा ईश्वरतत्त्व (प्रभु श्रीराम) हैं। * पदपरामर्शः * ूर्वमचित्तत्वं निरूप्य ततश्षेवनत्वात्तदपेक्षयेत्कृएं चित्तत्त्वं प्रतिपाद्येदानीं तत्त्वत्रयान्तर्गतं

चरममीश्चरतत््वं बोधयितुमुपक्रमते -- विश्वं जातमित्यादिना/ तत्रेयं प्रकृतिः स्वगुणैर्यदधीनसत्ताका, पुरुषश्च यदपराधाद्वद्धः, यत्मसादाच्च मोक्ष्यते, उभयस्यापि यथेच्छनियमनाद्युभयापेक्षया नितान्तविलक्षणमेव वस्त्वन्तरमेवेश्वरतत््वम्‌। अत एव भगवदधीनत्वरूपसाम्यधिया चिदचिदोस्स्वरूपमेकैकपद्योन समुन्नीय तदपेक्षया वेशिष्यमाविष्कर्तु तत्नियामकेश्चरतत्तं द्वाभ्यां निरूप्यते। 'मायि सर्वमिदं प्रोतम्‌’ (गी ७.७), "इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्‌” (गी १.७) इत्याधुक्तप्रकारेण चिदचिदोरेकदेशवर्तित्वकथनात्‌, तस्योभयात्मभूतस्यानुचिन्तनार्थमुच्यते अनितरसाधारण- विशेषणैः। तत्रादौ श्रुतिसिद्धजगत्कर्तृत्वादिलक्षणमीश्वरत्वं पुरस्करोति -- विश्वं जातं यतोऽ द्धा यदावितमाखिल लीयते यत्र चान्त इति) अखिलमशेषं चराचरात्मकं विश्वं जगद्यतो जातमित्यन्वयः। यत इत्यत्र हेतौ पञ्चमी, तेन यद्धेतुकं जगज्जन्मादीति

२६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

लभ्यते। यद्वा यतो जातं कार्यवर्गस्तत्र विपुलतरत्वद्योतनाय सर्वार्थकविश्वशब्द:। केवलं सर्व विश्वं यतो यस्मात्सर्वेक्षराज्जातं :्रादुर्भृतमपितु यदवितमू, येन पालितं रक्षितं सत्स्थितिं लभते, रक्षणार्थकावधातुप्रयोगात्‌। जननीवानिष्टानिवार्य पयः पानादिना पुष्णातीति सर्वदोषप्रसहनानुगुणवात्सल्यं व्यज्यते। केवल कार्यकारणोभयावस्थजडप्रकृत्य- पेक्षयेवापित्वचिन्मिश्रात्‌ क्षरपदवाच्याद्रिशुद्धा-च्चाक्षरपदवाच्याच्चेतनाद्‌ व्यापनाद्धरणा- त्स्वाम्याच्चेश्षरस्यान्यत्वं श्रुतिस्म्तिसिद्धम्‌। यस्य सर्वव्यापित्वन्तु यस्मिंश्च पुनरन्ते प्रलयावसारे लीयते नामरूपविभागार्नहरूपेण संश्लिष्ट भवति। 'यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवान्ति, यद्ायन्त्याभिसाविशत्ति' (तै. ३. १.३) इति ्रुतेः। अत्राद्धेतिपदं तत्त्वे त्वद्धाञ्जसा द्रयमित्यमरकोबाद्यथार्थपरन्तेनाद्वौतिसम्मतं जगदुत्पत्यादेः पारमार्थिकत्वाभावनोधक-ग्रातीतिकत्वादिकं निरस्यते, जातं विश्वमद्धा सर्वेक्चरस्य जनयितृत्वादिकं चाद्धेत्युभयान्वयात्‌। पर्यायशन्दस्यार्थान्तरसंश्लेषादद्धा- शन्दस्याञ्जसेत्यप्यर्थस्तेन जगदुत्पत््यादिकं सहायान्तरनिरपेक्षस्य तस्यानायासेन सङ्कल्पमात्रेणेवेति सूच्यते। अयमत्राभिसन्धिः -- घट ग्रति ग्रतिकावत्कार्यूपेण परिणामयोग्यं वस्तूपादनकारणम्‌, घट प्रति कुलालवद्य उपादानवस्तुनः कार्यरूपेण परिणामं करोति कर्ता निमित्तकारणम्‌, बट प्रति दण्डचक्रादिवत्कार्योत्पत्ुपकरणं वस्तु सहकारिकारणञ्च भवति। अत्र सक्ष्मचिदचिद्विशिष्टतयोपादानं बहु स्याम्‌' (तै २.६. १) इति सङ्कल्पविशिष्टतया निमित्त ्ञानशक्तयादिविशिष्टतया सहकारिकारणामिति जगतख्रिविधमपि कारणं सर्वेश्वरो भगवान्‌ श्रीराम एव। सहकारिकारणस्य निमित्तेऽन्तर्भावात्निमित्तोपादानकारणत्वं तस्योच्यते। यथैक एव जीवात्मा तैस्तैरुपायैः स्वसुखाद्युत्पादयति, स्वयमेव तस्य समवायिकारणं भवति तथैवैकस्यापि भगवतो निमित्तोपादनोभयकारणता विरुध्यते) अत्र 'यथोर्णनाभि सजते गरह्मवे च' (मु. १. १. ७) इतिश्रुतिः ग्रमाणम्‌। अत एव चैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमिति सङ्गच्छते। एतेन परमाणुकारणतावादः, परमाणूनामुपादानत्वमीश्चरस्य निमित्तत्वमिति वदतो वैशेषिकस्य वादश्च प्रधानकारणातावादक्च यथायथं निरस्ता भवान्ति।

केवलं जगदुत्पादकत्वादि तदैश्वर्य वदत्यपितु चराचरभासकत्वमपि, पराग्भवतु अत्यग्वा सर्व यद्धाम्नेव प्रकारात इति सर्क्रकाशकत्वं प्रस्तौति -- सूयो यत्तेजसेत्यादिना। एव सूर्य एष इन्दुर्यतेजसैतत्सकलमविरतं भासयतीत्यन्वयः। लौकिकप्रकाराके सूर्यो स्तङ्गते शान्ते चाग्नौ यश्च सर्व प्रकाशयति, सर्वस्य तठाकाशाधीनप्रकाशकत्वात्‌। अत एवोक्त भगवता -- 'यदादित्यगतं तेजो जगद्धासयतेऽखिलम्‌। यच्चन्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकामिति' (गी. १५. २)। ग्रहेशस्य नक्षत्रेशस्य चोपादानादिदमाकृतं भवति। याभ्यां लोको नियम्यते तयोरापि भगवत्नियम्यत्वम्‌; यस्तेजोऽन्तरो यमयाति' (बृ. ३.७.१४) इति श्रुतेः। सर्वस्यापि स्वस्वकार्यजनकत्व-मेतदधीनमेवेति

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ २७

साक्षात्सवन्तिर्यायित्वं भगवतो रामस्य। यच्च वाल्मीकिनाप्युक्तम्‌ 'सूर्यस्यापि भवेत्यूर्यो ह्यग्नेरग्निः प्रभोः प्रभुः? (वा. रा. २.४४. १५) इति। एतेन 'तमेव भान्तमनुभाति सर्व तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ (मु. २. २. १) इत्यादिश्रुत्याशयः प्रकाशितः। तत्र तत्र तदनुगुणशक्तचाधानेनान्तर्यामितया नियमयतीति भावः। अत्र विवक्षितभाः ज्ञानपर:, चानन्दादेरप्युपलक्षणम्‌; तस्याविद्यानिवर्तकतया निरतिशयानन्दप्रत्वात्‌। यदुक्तं “मत्तः स्म्रतिज्ञानमपोहनं च' (गी. १५.१५) इति, 'यं लब्ध्वानन्दी भवति’ (तै. २.७.१) इति चा यथाग्न्यादिप्रकाशकस्य हि शीतापहारकत्वं भयनिवर्तकत्वं प्रकाशकत्वञ्च तथास्यापीति लभ्यते। प्रकाशकतायाः कादाचित्कत्वव्यावृत्तये -- सकलमविरतम्‌ इत्युक्तम्‌। आतो भागवते "धाम्ना स्वेन सदा निरस्तकुहकम्‌' (१.१.१) इति ध्येयं विशिनष्टि/ 'भयादस्याग्निस्तपाति भयात्तपति सूर्यः। भयादिन्रश्च वायुश्च मृत्युधविति पञ्चमः ' (क. २.३.३) इति श्रोतमनन्याधीनशासकत्वं प्रस्तोतुं भीतिगुखेन चिदचित्रियमनं दर्शयति -- यद्धीत्येति। यद्धीत्या वातो वाति, अवनिरापि सुतलं याति। एतेन भगवतस्सागरनिग्रहणादिकं स्मारितम्‌। इदमेवेशितरत्वम्‌। नित्यासङ्कचितज्ञानेभ्यो नित्येभ्योऽप्यप्रतिहतेश्षर्यम्‌। यथोक्ता नियमनगुणाः श्रीरामायणे (२.१.२५) -- 'यः प्रग्रहानुग्रहयोर्यथान्यायं विचक्षणः? इति हन्त्येव नियमाद्वध्यानिति च। रामायणेऽपि 'तत्र तत्र नाशयामि जगत्सर्वम्‌” इत्यादिना भयप्रदर्शन दृश्यते। अतएव 'कस्य बिभ्यति देवाश्च (१.१.४) इति वाल्मीक्युक्त सङ्गच्छते यत्तदोर्नित्यसम्बन्धात्स इतीक्वरपदे रथमान्तेऽन्वेतव्य:। यस्यैवमतिलोककार्यम्‌, यश्च ज्ञ: साक्षी कूटस्थोऽव्ययो बहुशुभगुणवान्‌ विश्वभर्ता ईश्वर एक इत्यन्वयः। ईश्वर: सर्व स्वरूपतः प्रकारतश्च जानातीत्यतो ज्ञ इति तं विशिनष्टि। एतेन नैव तस्य ज्ञानस्य कालतो विषयतश्च सङ्कोचो विद्यते, तस्य नित्यज्ञानत्वातु. 'यः सर्वज्ञः सर्ववित्‌’ (म. १. १. ९) इति श्रुतेश्च। साक्षात्काररूपज्ञानाश्चय एव लोके वेदे साक्षीति व्यपदिश्यते, ज्ञाप्तिमात्रम्‌। यथाऽऽह पाणिनिः “साक्षाद्द्रष्टरि सञ्ज्ञायाम्‌’ (५.२.९१) इति। कारणादिव्यापारं विनापि ज्ञानसङ्कोचहेत्वभावात्‌ सर्वदैवातिरोहितप्रकाश एव जगत्सर्जनाजीवकर्मफलदानादावुपादानादिविषयज्ञानवानेव तद्रचनायाम्प्रभवतीति भावः।

कूटे तिष्ठतीति कूटस्थः, स्वस्वरूपे शेथिल्यादिरूपो विकार इत्यर्थः। कस्यामप्यवस्थायां स्वरूपाच्च्यवते। पञ्चधा विभक्ते परव्यूहविभवाचन्तिर्यामिरूपे स्वरूपं व्यभिचरतीति भावः। अवतारादिदशायामप्यजत्वाव्ययत्वसर्वेक्षरत्वरूपा या पारमेश्वरप्रक्रतिः, तां कदापि जहाति; सदेकरूप इत्यर्थ्‌ः। अव्ययो भगवान्‌ विकारानहो विकारित्वयाहकप्रमाणाभावात्‌। वस्तुतः कूटस्थोऽव्यय इति शब्दाभ्यां धर्मतः स्वरूपतश्च विकाराभावबोधनान्न पुनरुक्ति:।

२८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

जीववदनेकत्वव्यावर्तकैकशब्द:। अन्यनिरपेक्षपर:, एकपदं तद्ग्यतिरिक्ततत्वाभावपरमपितु ततुल्यनिवारणपरम्‌, यद्वैकोऽन्यः जीवलक्षणपुरुषराशिबहिभूर्ततया विलक्षण एव हि भगवान्‌, उत्तम: पुरुषस्त्वन्यः (गी. १५. १७), 'अतीतो5हमक्षरादपि' (१५.१८) इति स्म॒तेः। अत उक्तमादिकविना -- 'साधुरेको विनिश्चितः” (वा.रा. २. १.८) इति। एतेनाधिकसाम्यविमुक्तत्वमुच्यते, 'न वत्समश्चाभ्याधिकश्च दृश्यते' (थे ६.८) इत्वुक्तेः। “एके मुख्यान्यकेवला' (३.३.३४५) इत्यमरान्मुख्यार्थतया, त्रिषु तत्त्वेषु मुख्य इत्यर्थः। अस्य त्रिषु मुख्यत्वं विश्वभत्तत्यनेन ग्तिपाद्यते, भर्तृपदं धारणपोषणार्थकभृञ्‌- धातोर्निष्पत्या "भर्ता धातरि पोष्टरि' (३.३.४६५) इत्यमराच्च केवलं स्वाम्यं सूचयति, अपितु धारकत्वं पोषकत्वञ्च। रूढ्यापि चराचरजगत्स्वामित्वन्तु गम्यत एव, “पर्ति पतीनां परमं परस्तात्‌’ (थे. ६. ७) इति श्रृतेः। यदुक्तं भगवता "गामाविश्य भूतानि धारयाम्यहमोजसा। पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रमात्मकः (गी. १५.१३) इति

केवलं धारणपोषणप्रयुक्त भर्तृत्वमेव तस्य, अपित्वेवंभूतानेकप्रशस्तगुणास्तस्य सन्तीत्यत आह -- बहुशुभगुणवानिति। वस्तुतः साक्षी कूटस्थो विश्वभर्तेति चेति कथनेन निर्दयनियमनौदासीन्यनिर्विकारत्वादिप्रतीत्या समाश्रयणीयताप्रयोजका जीवसङ्ग्रहणानुकूलतत्सौशील्यवात्सल्यादय आभिगमिकगुणा स्युरित्यत आह -- बहुशुभगुणवानिति। बहुपदमसङ्घयेयार्थमाह सर्वभूतहितपरत्वात्तदनुकूलकल्याण- मयत्वं गुणानां वक्ति शुभशन्दः। बहवश्शुभाः कल्याणमया: गुणा अस्य सन्तीति प्रशंसायां नित्ययोगे मतुपू; भूमप्राशांस्त्ययोस्त्ववयवार्थत्वात्‌। “स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च' (श्रे. ६.८) इति श्रुत्या गुणानामौपाधिकत्वव्यावृत्तिः। शुभगुणानामानन्त्येऽपि भगवतः कल्याणगुणाः वाल्मीकीवरामायणस्य बालकाण्डायोध्या- काण्डयोराद्यसर्गयोरुपाा:; केचन गुणा विशिष्टाः सन्निधाप्यन्ते। तथापि केचनात्र तत: सङ्गह्योपन्यस्ता उपादीयन्ते -- 'सत्यं दानं तपस्त्यागो मित्रता शौचमार्जवमू। विद्या गुरुशुश्रूषा श्रुवाण्येतानि राघवे’ (वा. रा २.१२.३०), 'आउशंस्यमनुक्रोश: श्रुतं शील दमः शमः। राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषर्षभम्‌’ (२.३३.१२) बहुशुभगुणवानित्यत्र कर्मधारयान्मत्वर्थीयो बहुव्रीहिश्चेतदर्थप्रतिपत्तिकर इति नियमात्तदर्थप्रतिपत्तों वृत्तिद्वयाश्रयगौरवं स्प्रशति, तथापि प्रत्ययस्थात्कादिति सूत्रे सुन्वत इति महाभाव्यप्रयोगेण तदनित्यत्वबोधनान्र दोषः। अत एवं हंसचिह्नदुकूलवान्‌” (र.वं. १७.२५) इत्यादयः कालिदासप्रयोगाः सङ्गच्छन्ते इत्थं जगदुत्पादकत्व- प्रकाशकत्वनियामकत्वनित्यज्ञानत्वनिर्विकारत्वाद्वितीयत्वविश्षभर्तृत्वादिलक्षणमीश्वरत्वं विशेषणमहिम्ना प्रकाशितम्‌।

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ २९

श्रीमानर्च्यः शरण्यो बहुविधविबुधैर्योगिगम्याडिस्प्नपद्मो5-

स्पृश्यः क्लेशादिभिः सत्समुदितसुयशाः सूरिमान्यो वदान्यः।

शश्वच्छीरामचन्द्रः सुमहितमहिमा साधुवेदैरशेषै-

निर्मित्यु: सर्वशक्तिर्विकलुषविजरो गीर्मनोभ्यामगम्यः ।।९।।

* संवित्करः #

जो सर्वैश्वर्यविभूति से नित्यसम्पन्न श्रीजानकीपति शरणागतवत्सल हैं, जिनके चरणकमल ब्रह्मादि देवताओं के द्वारा वन्दित तथा श्रेष्ठयोगिजनों के द्वारा ध्येय हैं, जो अविद्या-अस्मितादि पंचक्लेशों से नितान्त असंस्पृष्ट हैं, जिनके सुयश का सत्पुरुष सर्वदा गान करते हैं, जो नित्यमुक्त एवं सतत कैंकर्यपरायण सूरिजनों के द्वारा पूजित एवं परम उदार हैं, सभी वेद जिन्हें अजर अमर सर्वशक्तिसम्पन्न निर्मल नित्यकिशोर अविनाशी एवं मन एवं बुद्धि से परे बताते हैं, वे नित्यैश्चर्यसम्पन्न पुण्यश्लोक श्रीरामचन्द्र ईश्वरतत्त्व के रूप में ज्ञेय हैं।

* पदपरामर्शः *

पूर्वश्लोके विश्वभर्तृत्वाद्युक्तघा ईश्वरो बोधित: श्रीरामचन्द्र एवेत्यवधारायितुं प्रत्यभिज्ञाप्यते, तत्रापि ग्रथमोपस्थितत्वत्रिरवद्यविग्रहशोभा वदति श्रीमानिति। श्रीशन्दस्य शोभासम्पद्वेषरचनाबुद्धयादौ दर्शनाठाशस्ता श्री: शोभाऽस्त्यस्येति सर्वातिशायिशोभावैभवं सूच्यते, सर्वसमृद्धिबोधनाच्च परिपूर्णत्वं लक्ष्यते। रामानन्यास्तु श्रियो लक्ष्म्या ई:, श्री: लक्ष्म्या: स्वामिनी श्रीसीता, तद्वत्नित्यं तद्युक्त इति व्याख्यान्ति। बहुविधाश्च विबुधा देवा विद्वांसक्च, वैरप्यर्च्यं इति। विदुषागैकमत्यमथाप्वत्रार्थे समान्रवृतिदर्शनाद्भगवदर्चनस्य समुदायसिद्धमौचित्यं ध्वन्यते। विबुधा अविधिपूर्वकं यं कमपि नार्चन्ति, तेषामात्मानमुपासीतेति शरुत्यर्थपर्यालोचनया सुदढनोधसम्पत््यात्मधिया भगवानेवार्चनीय इति निश्चयो भवतीति भावः। यथा चोक्तं ब्रह्मसूत्रे -- 'आत्मेत्युपगच्छत्ति ग्राहयन्ति च' (४. १. ३) इति। कुर्वान्ति हि त्वायि रतिं कुशलाः स्व आत्मन्‌’ इति भागवतोक्तेः (१०. २९. ३) एतेन यत्र निर्दुष्टविवुधत्वं यत्र तत्र भगवदर्चापरत्वमिति काचिद्र्याप्तिविविक्ष्यते। केवलं भगवतो ब्रह्मादिदेवार्चनीयता, अपितु तत्पादकमलयोः योगिभिरपि समासाद्यतां वदति योगिगम्याह्ग्परपद्ध इति। नित्यं योगो ध्यानमेषान्तँः, योग: सेवया नित्यसङ्गतिर्भगवतास्त्येषान्तैः, यद्वा फलरूपतया प्रशस्तो योगः साध्योपायो भक्तियोग एवान्तैस्तदेकविषयचित्तवृत्तिभिः प्रयोजनान्तरैर्शरण्यान्तरत्यागिभिः योगिभिः प्राप्ये अङ्झ्िपद्मे यस्य भगवानित्यर्थः। एतेन तत्पादपद्मयोर्भक्तैक भोग्यत्वं सूच्यते, भक्तियोगस्याव्यवहितोपायत्वात्‌।

३० श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

अङ्स्रिद्वयस्य पद्योपमानेन सुराभित्वसुखस्पर्शशुचित्वादि व्यज्जितम्‌, तेन योगिनां भक्तानां मधुकरत्वद्योतनेन तदेकजीवनत्व तत्रापि सारतमग्राहित्वं ध्वन्यते। भगवानपि स्वस्य स्थिरभक्तियोगसुलभत्वमभिदधाति 'तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः (गी.८. १४) इति। केवलं लीलाविभूतावपितु भगवद्धाम्न्यषि त्रिकालेऽपि संसायप्रसक्तिरहितेरपहतपाप्पत्वादिगुणाष्ट कप्राप्तैनित्यूसरिभिरापि मान्यो यथायथं पूजितो भगवानिति। एतेन मुक्तोपसप्यत्वव्यपदेशादिति सूत्रार्थः स्मारितः। भूलोके देवलोके श्रीसाकेते भगवदचावर्णनात्तस्य त्रिलोकपज्यतां दर्शयति। पातञ्जलमी्षरलक्षणमनुसन्धाय भगवन्तं श्रीरामचन्द्रं विशिनाटि -- क्लेशादिभिरस्पृश्य इति। अत्राऽऽदिना कर्मविपाकाशयानां ग्रहणम्‌। जीवानामिव तद्वश्यत्वन्तु दूरमास्ताम्‌, तैस्तस्य स्पर्शोऽपि न, यथा सूर्यस्य तमसेति भाव:। सर्वेक्षरो भगवान्‌ रामचन्द्ररशरण्यो वदान्योऽर्च्य इति सत्समुदितसुयश्ाः। शरणे रक्षणे साधुश्शरण्यः, अनालोचितविशेषाशेषलोक- शरण्य इति भाव:। एतेन "अभयं सर्वभूतेभ्यो ददामि’ (वारा. ६.१८.३३), त्यजामि कदाचन” (व.पु. १६९.१९) इत्यादि व्रतं घोषयन्‌, समाश्रितोऽरिरपि रक्षितव्य इति विधिमुच्चारितवान्‌ प्रपत्रजनतासरक्षणैक्ग्रती श्रीराषवः पराम्र॒श्यते। वदान्य इत्यनेन भगवतः स्मितपूर्वप्रियभाषित्वेन स्वात्मपर्यन्तसर्वस्वदानशीलत्वं सूच्यते। भगवान्‌ पात्रलाघवमाद्रियते देयगौरवम्‌, प्रभूतं प्रदायापि तृप्यतीति प्रत्युपकारनिरपेक्षमौदार्यमुपस्थापयाति ~ वदान्य इति एतेन विभीषणाय राज्यदानादेः कथाऽनुसन्धीयते। भगवतो वदान्यशरण्यत्वादिगुणळुन्धहृदयेव्यासवाल्मीकिप्रभ्रतिभिः सद्विर्गीयमानयशस्कतया याथार्थ्येन पुण्यरलोकता लभ्यते। पुण्यैरपि श्लोक्यते इति तदर्थात्‌। अत एव 'विश्रामस्थानमेकं कविवरवचसाम्‌” (ह. ना. १. १) इति युज्यते। वेदा इत्यत्र स्वतो निरवद्यतया तत्र साथ्वितिविशेषणं युज्यते, अतः साधवः सत्पुरुषा वेदाश्चेति द्वन्द्देग विग्राह्मम्‌। पुरुषार्थावाप्तये येऽलौकिकमुपायं वेदयान्ति ते, परकार्यसाधनपरा निर्दुशचरणाश्ष साधवस्तैः सुपूजितवैभवस्य भगवतः स्प्हणीयगुणाकरत्वं प्रतिपाद्यते। वस्तुतः साधुविशेषणं पूर्वभागं व्यावत्योत्तरभागीयान्‌ वेदान्तान्‌ बोधयति। एतेनाशोषैः साधुवेदौरिति कथनेन सर्वश्रुतीनां तद्गुणप्रतिपादनपरत्वं विवक्ष्यते। तेन सर्वासां सविशेषविषयत्वमेव निश्चीयते।

एतेन सगुणश्रुतिभि: सविशेष ईश्वरो निर्गुणश्रुतिभिश्च सकलोपाधिविनिर्मु्तं चिन्मात्रं शुद्धं ह्म प्रतिपाद्यते, किञ्च सगुणनिर्गुणोभय्रुतीनां विरोधे तेनेवापच्छेदन्यायेन निर्गुणवाक्यानां गुणापेक्षत्वेन परत्वाद्वलीस्त्वाद्वाधकत्वपिति वदतां मतं प्रत्याख्यातम्‌; तेषां मिथो विरोधाभावात्‌। वस्तुतो यश सद्वि: क्रान्तदर्शिभिर्वल्मीकिम्र्रतिभिरर्च्यशरण्य-वदान्यसूरिमान्येत्यादिशुभगुण- बोधकवचोभिर्भगवतो रामचन्द्रस्य महिमा गीयते। एव वेदैर शोषैविकळुषविजरवि्गरत्यसर्वशक्ति

प्रथमप्रश्नोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ ३१

गीर्मनोऽ गम्येत्यादिशन्देरभिधीयते। अत्रैष अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युः' इति (८. १.५) छान्दोग्यश्रुत्यर्थ उपस्थाप्यते। सर्वशक्तिरित्यनेन 'परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते' (थे. ६.८) इति श्रुत्यर्थं स्मारयति। गीर्मनोभ्यामगम्य इत्यनेन 'यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह" (ते. २. ९. १) इति श्रुत्यर्थः सत्निधाप्यते। तेन वाङ्मनसापरिच्छेद्यत्वं भगवतो निरूप्यते। इत्थं बैदिकलौकिकशान्दराशिभिर्बहुधा वर्ण्यमानस्य भगवतो मङ्गलसमाख्योच्यते -- श्रीरामचन्त्र इति। श्रीयोगस्य कादाचित्कत्वव्यावृततये शश्चत्पदम्‌। रामचन्द्रेति सञ्ज्ञामहिम्नेव पित्राज्ञापालनाश्रितरक्षणप्रजारञ्जनाद्यनेकधर्मिछगुणगरिम्णा सर्वलोकप्रसिद्धं तदेकविषयं पृरुषोत्तमत्वं लभ्यते। रामक्चन्र इवेति नामैकदेशेनापि केवलं सोमोऽस्माकं ब्राह्मणानां राजा” (यजु. १०.१८) इति श्रुतिसिद्धं ब्राह्मणरञ्जकत्वमुच्यतेऽपितु लोकाह्णादकत्वाम्रतमयत्वादिप्रयुक्तं सर्वसुखदत्वं द्योत्यते। तदुक्तं वाल्मीकिनापि ~ इष्टः सर्वस्य लोकस्य शशाङ्क इव निर्मलः? (वा.रा. १.१८.२७) इति। किं बहुना रामेति रामचन्द्रेति नाम्नोर्नित्यशुभाश्रयत्वमनुमाय ऋषिभिस्तद्गुणानुसन्धानेन लोकेऽप्येवमनुशिष्यते -- (््क्षरं चतुरक्षरं वा नाम कृतं कुर्यात्र ताद्धितम्‌' इति। अत्रास्प्रश्योऽपि विबुधेररच्य:, गीर्मनोभ्यामगम्योऽपि योगिगम्याद्म्रिपद्म इति विरोधाभासालङ्कारः। एवमेव श्रीमत्तवे वदान्यत्वं, सर्वशक्तित्वे शरण्यत्वं महिमशालित्वे बुधजनानां भक्तानाञ्च समादरभाजनता, सेव्यता नित्यश्रीकत्वेऽपि निरवद्यविग्रहतेति स्पुहणीयगुणानां मणिकाञ्चनसंयोग इव दुर्लभसमवायो भगवत्येव युज्यत इति भाव:॥

भः + ( इति प्रथमप्रशनोत्तरे तत्त्वनिरूपणम्‌ ) # # ।। श्रीसीतारामार्पणमस्तु ।।

( अथ द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ )

सञ्जप्यस्तारकाख्यो मनुवर इह तैर्वह्विबीजं यदादौ

रामो डेप्रत्ययान्तो रसमितशुभदस्वक्षरः स्यान्नमोऽन्तः

मन्त्रो रामद्वयाख्यः सकृदितिचरमप्रान्वितो गुहागुह्यो

भूताक्ष्युत्सङ्क्धवर्णः सुकृतिभिरनिशं मोक्षकामैर्निषेव्यः ।।१०॥।

* संवित्करः #

जिसके आदि में बह्विबीज “रा”, मध्य में चतुर्थ्यन्त रामपद 'रामाय” तथा अन्त में नमः" है -- ऐसा परम गोपनीय षडक्षर तारकमन्त्रराज ( “रा रामाय नमः 0, शश्रीमद्रामचन््रचरणौ शरणं प्रपद्ये, श्रीमते रामचन्द्राय नमः? -- इस प्रकार पच्चीस अक्षरों वाले द्वयमन्त्र एवं “सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्‌ ब्रतं मम’ इस प्रकार बत्तीस अक्षरों वाले चरममन्त्र का जप पुण्यशाली मुमुक्षुओं को सर्वदा करना चाहिए।

* पदपरामर्शः *

प्रोक्ततत्वत्रय उत्कृष्टत्वादीधवर इष्टदेवताप्रत्ययेन तत्सम्प्रत्ययार्थं 'स्वाध्यायादिष्टदेवता- सम्प्रयोगः” (यो. सू २.४४) इति पातञ्जलोक्तया स्वाध्यायस्य कर्तव्यत्वे निश्चिते 'स्वाध्यायो वेदजपयो:” इत्युक्तेः "वेदमेव जपेन्नित्यम्‌’ (मनु. ४. १४७) इति स्मृतेश्च वेदजपस्य विधेयता स्थीयते, स्मर्यते सवाश्रमसाधारण्येन सिद्धिहेतुता जपस्य, 'जपात्सिद्धिर्वरानने' इत्यनेन, उपब्रहितञ्च भगवता यज्ञान्तरेभ्यः प्राशस्त्यं जपयज्ञस्य, यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि’ (गी. १०.२५) इति स्वविभूतिवणनि। अतश्च युज्यते तत््वनिरूपणात्परं जपविषयिणी जिज्ञासेति जपनीयं निश्चिनोति ~ सञ्जप्य ड्रति। सञ्जप्य इत्यत्र पुरुषप्रवृत्तिपर्यवसायित्वेन पोरदुपधादिति विधिनोधको यत्‌, प्रमाणान्तराप्राप्तार्थप्रापकत्वेन 'जप्तव्यो मन्त्रिणा' (११) इति रामतापनीयश्रुतेः। अतोऽधिकारित्वाय गुरुतो गृहीतमन्त्रराज इति विषयतया सुतरां ज्ञातो भवति। अत्र पवर्धिन वडक्षरमन्त्रराजस्याकार उत्तरार्धेन मन्त्रद्वयस्य चरममन्त्रस्य चाकारो निर्दिश्यते। मनुवरस्तारकाख्यः ... राम इत्यत्र मन्त्रमन्त्रार्थयोस्तादात्म्याध्यवसायाभिप्रायेण सामानाधिकरण्यम्‌। अत एवादौ मन्त्रमभिलक्ष्य सञ्जप्यः, मन्त्रार्थमभिप्रेत्यान्ते निषेव्य इति युज्यते। जापकांस्तृतीयान्तैरुपन्यस्यति -- तैः सुक़्ातिभिर्मोक्षकामैरिति। भगवत्क्रपां विना55चार्यप्राप्तिस्त विना चास्याधिगतिनेति, ये सुक्रतिनस्त एव मोक्षकामा

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ३३ भवन्ति। अत: सुकृतिभिरुत्कटमुमुक्षाये मुमुक्षुमिश्ष मोक्षाय जप्यो; मन्त्रस्य मोक्षफल- पर्यवसायित्वात्‌। यद्वाउक्षरराशिरूपमन्त्रबुद्धया सज्ञप्यः साक्षाद्बह्वरूपतया निषेव्य इत्युभयोरुपादानं “शब्दब्रह्मणि निष्णातः पर ब्रह्माधिगच्छति’ (ब्र. पु. २२४.६२) इत्युक्ते। संसारसागरसमुत्तारणानुगुणसमाख्यामाह -- वारकाख्य ड्रति। रुद्रस्तारकं ब्रह्म व्याचष्टे' इति जाबालश्रुतेः (१), 'उपदिशाम्यहं काश्यामन्तकाले नृणां श्रुतौ”, 'रामेति तारकं मन्त्रं तमेव विद्धि पार्वति’ इत्यानन्दरामायणे शिवोक्तेश्र/

यथा भगवान्‌ साकेतनाथः सर्वेामवताराणामवतारी तथैव तदीयोऽयं मन्त्रः सर्वेषं मन्त्राणां मूर्ध्नि स्थित इत्यभिप्रायेणाह ~ मनुवर इति। मन्त्रश्रे्छोऽतो मन्त्रराज इति नाम्ना ग्सिद्ध:। श्रियो जीवेषु कारुण्यात्तदनुरोधाद्धगवत आरभ्य दिव्यमहर्षिक्रमेण मर्त्यलोकेऽम्ृतविद्योबोपलम्भित इति दुर्लभोपलन्धिमाह ~ इह्लोति। अतोऽत्यादरेण सञ्जप्य इत्यत्र समा अङ्गन्यासकरन्यासविनियोगध्यानादिविधिपूर्वकत्वं जपस्य विवक्षितम्‌। एवमेव निषेव्य इत्यत्रापि नियमेन सेव्य इत्यर्थः। मननालाणनाद्भवतु प्रयोगसमवेतार्थ- स्मारकत्वाद्वा मन्त्रो भवतु, तस्य यथाविधि गुरुमुखोच्चारणानुच्चारणपृरस्सरलभ्यत्व एव यथार्थस्वरूपाधिगतिर्मन्यते; बअह्यविद्यारूपत्वात्‌। अतश्चोरादिभ्यो दुर्लममणिरिव परमगोप्य इत्यत्र गुह्यगुह्य उक्त मन्त्रं तु गोपायेद्धीमान्‌” इत्युक्तेः। गोप्यत्वादेवास्य सर्वत्र यथाश्रुतानुपूर्व्याः ग्रकाशोऽयुक्त इति शास्रप्रथितपद्धत्याद्यन्तावयवसन्धानेन उपलभ्याकारतयोपलम्भयति ~ यदादौ वह्विबीजं ङेग्रत्ययान्तो रामो नमोऽन्तः स्यादिति। स्यादिति घुणाक्षरन्यास इव साक्षात्निदेशाभावेऽपि पारोक्ष्येण कथनं देवस्य सिद्धप्रकृतिं सूचयति -- 'परोक्षप्रिया इव हि देवाः’ (ऐ. १.३.१४) इत्युक्तेः। मन्राक्षपरिमितियपि तयैव शौल्याभिधत्ते ~ रसामितिशुभदस्वक्षर ड्रति। रसपदं षट्सङ्क्यापरमुः रसनाग्राह्वरसस्य षदूत्वान्न तु काव्यशास्रीयरसानुसन्धानम्‌। षट्परिमितानि शुभदानि स्वक्षराणि यत्र सः, षडक्षर इत्यर्थः। अक्षरेषु सुष्टुता दग्धसंयुक्तविकटश्रुति- कटुत्वराहित्यादनुनासिकाल्पप्राणतया रसमयत्वेन माधुर्यापारुष्येण सोकुमायदिर्थ- पोव्कल्येणौदार्याच्च। असंयुक्तो रेफोऽपि तेजोमयतया कान्तिं माधुर्यञ्चाभिव्यनक्ति, इत्थं नमस्कारगर्भप्रार्थनापरे मन्त्रे तदनुगुणरसाभिव्यञ्जकवर्णसुयोगात्सुतरां सौष्वम्‌। मन्त्रघटितवर्णानां शुभदत्वन्त्वेतच्छ्लोकसिद्धम्‌ - "मकारो मङ्गलं दत्ते नकारो मोददायकः। लक्ष्मी यः पापदाहेन सूते रेफः शुभ सदा रामद्रयाख्यो मन्त्रो भूताक्ष्युत्सङ्कयावर्णः। भृतपदं पञ्चसाङ्कघापरमक्षिपदञ्च द्वित्वबोधकम्‌, वामतो गत्या पञ्चविंशत्यक्षरात्मकं मन्त्रद्वयम्‌। प्रथम: तच्छरणप्रपदनपरः पञ्चदशवर्णात्मकोऽपरः श्रीमदादिनमोऽन्तो दशवर्णात्मक:। उभयोः रामपदघाटितत्वेन रामद्वयेत्याख्या ग्रोक्ता। तृतीयञ्च मन्त्रं निर्दिशति -- सकृदिति। श्रीरामायणे भगवतोक्तं प्रपत्रजनताया

३४ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

अभयदानायोदारघोषणारूपम्‌। सम्रदाये चरममन््रत्वेन प्रसिद्धिं सूचयाते -- चरमप्रान्वित इति। चरयपदं चरमोपायपरम्‌, चरमोपायेन भगवता ्रान्वितस्सम्बद्धो बोद्धबोद्धव्यान्वयेन युक्त:। यद्वा चरमं चरमोपायं प्राति परयति चरमग्रो भगवान्‌, तेनान्वितस्तदुच्चरितत्वात्‌ सम्बद्धो मन्त्रक्षरमग्रान्वित इति। मन्त्रनिषेवणकालमवधारयति -- अनिशामिति। वस्तुत एतत्कालावधारणं सामीप्याद्द्वयस्यैव, तु मन्त्रराजस्यापि, तस्य त्वपवित्र- करोऽ शुद्ध: प्रलपन्न जपेत्क्वचिदित्यादिनारभ्य जपकालावस्थानिषेधवर्णनात्‌। कलो तु मानसजपस्य सवविस्थायामनुमतत्वम्‌, "अशुचिर्वा शुचिर्वापि गच्छंस्तिष्ठन्‌ स्वपन्नपि। मन्त्रैकशरणो विद्वान्‌ मनसैव सदाभ्यसेत्‌’ इत्यृकतेः।

मन्त्राणां व्यापकानां भगवत इह चाव्यापकानान्तु मध्येऽ- तिश्रेष्ठो व्यापकः श्रुतिमुनिसुमतः शिष्टमुख्यैर्गृहीतः नित्यानामाश्रयोऽयं परित उरुशुभो राममन्त्रः प्रधानः प्राप्योऽथ प्रापकश्च प्रचुरतरगुणज्ञानशक्तथादिकानाम्‌ ।।११।। * संवित्करः *

व्यापक एवं अव्यापक -- दोनों प्रकार के भगवन्मन्त्रो में श्रीराममन्त्र ही सर्वश्रेष्ठ है। वेदों एवं मुनियों द्वारा सुसम्मत तथा सदाचारसम्पन्न महापुरुषों द्वारा जिसे धारण किया गया है। जो नित्यमुक्त श्रीआंजनेयादि भगवत्पार्षदों का आश्रय तथा सर्वमंगलप्रदायक मन्त्रों में परम प्रधान हे। जो सदगुरुओं से प्राप्य तथा ज्ञान-भक्ति- शक्ति-आदि भगवद्गुणों के साथ भगवत्स्वरूप को प्राप्त कराने वाला है।

* पदपरामर्शः *

वैष्णवमन्त्रेष्वपि श्रीराममन्त्रस्य सोपपत्तिकं द्राधान्यमाभिधत्ते -- मन्त्राणामिति। सर्वेषां शब्दानामीश्चरवाचकतया देवतान्तरमन्त्रोऽपि भगवत एवेत्यभिप्रेत्याह -- भगवत इति। शरीरभूतपरिच्छित्राकारदेवादिप्रतिपादकत्वादव्यापकानां सूर्येन्दरव्निय्रभ्नति- दैवतमन्त्राणाम्‌, सर्वश्रयभूतविशेष्यनह्मवाचकत्वादपरिच्छन्नाकारसर्वात्मकभगवद्विषयकत्वेन व्यापकानां वैष्णवमन्त्राणाञ्च मध्येऽतिश्रेष्ठो राममन्त्रः धानः, सर्वाधिष्ठानरूपत्वात्‌ सर्वमूलतया परिपूर्णतया सवीर्थावभासकत्वाच्च। गाणपतेषु शैवेषु शाक्तसौरेष्वभीष्टदः, वैष्णवेष्वपि सर्वेषु राममन्त्रः फलाधिक इति तापनीयश्रुतेः। अस्य वेदमूलकत्वमाह श्रुतियुनिसुमतः वेदवेदार्थमन्तजनसमादृत इति। वैदिकत्वेऽ प्यन्यथाप्रतिपन्नताव्यावर्तये मुनिपदम्‌। श्रमप्रमादविप्रलिप्सादिदोषशून्यव्यासवाल्मीकिम्र भृतिमुनिसमवायेन विमर्शूर्वकसर्वाविरोधेन सर्वानवद्यतया संस्तुत इत्यर्थः। केवलं तादृशामत्र सम्मतिरेवापितु शिष्ठमूर्धन्यैस्तस्य स्वश्रेयसे सादरं परिग्रहणमपीत्याह -- शिष्टमुख्येगृहीत इति।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ३५ वसि्ठलोमशपराशय््भ्रतिभिः समुपात्तो लोकहिताय समुपदिष्ट:। नित्यानां श्रीहनुमदादीना- मपि जीवनाश्रयः परमाधार:। परित उरु अधिकं शुभं येन तादृशः सर्वतो मङ्गलाकारः। आश्रितानामेक्षर्याद्युपलम्भकत्वमपि स्वत एवानुछातूणां ज्ञानशक्तयादिभिः सहानेकगुणलाभो भवतीति। अपेक्षितज्ञानशक्तचादिलाभोऽनायासेनैव भवति। अत आचायदियं लब्धुं योग्य: स्वश्रेयस इति सङ्घेपः।

यावद्वेदार्थगर्भ प्रणव जगदुदाधारभूतं सविन्दु

प्रव्यक्तं रामबीजं श्रुतिमुनिगदितोत्कृष्टषड्व्याप्तिभेदम्‌।

रेफारूढत्रिमूर्ति प्रचुरतरमहाशक्ति विश्वोन्निदानं

शश्चत्संराजते यद्विविधसकलसम्भासमानप्रपञ्जम्‌ ।।१२।। * संवित्करः #

जिसमें सम्पूर्ण वेदार्थ ही नहीं वरन्‌ वेदसार प्रणव भी समाहित है, जो सकल संसार का परम आधार है, वही बिन्दुसहित रेफ 'रां' सम्पूर्ण सृष्टि का मुख्य कारण है। वेदों मुनिजनों ने जिसकी उत्कृष्टता का निरूपण किया है। नाम-रूप- लीला-धाम-गुण एवं मन्त्र नामक छह व्याप्तियों से परिपूर्ण तथा उत्पत्ति-स्थिति- प्रलयरूप अदम्य महाप्रभावों का आश्रय हैं। अर्थात्‌ बीज के रेफ पर ब्रह्म-विष्णु- महेश नामक त्रिमूर्ति आरूढ हैं। जो जगत्कारण होने के साथ सर्वगोचर नामरूपात्मक जगत्‌ के रूप में प्रकाशित होकर सर्वदा विराजमान हैं।

* पदपरामर्शः *

'यथैव वटबीजस्थः प्राकृतश्च महाहुम:। तथैव रामबीजस्थं जगदेतच्चराचरम्‌” इति (२. २-३) रामतापनीयश्रुत्याशयमेव श्लोकात्मनावतारयति ~ यावद्वेदार्थगर्भम्‌ इति। रामबीजं शश्वत्सराजत इति मुख्यांशोऽन्यत्सर्व रामबीजविशेषणम्‌। शा्चत्सराजत इति नित्यत्वं गम्यते। यावद्वेदार्थमिति यावदवधारण इति समासः, तद्वर्भे यत्कुक्षौ विद्यात इति याथार्थ्येन बीजधर्म:; सूक्ष्मेऽपि महार्थसात्रिवेशात्‌। वेदप्राणतया प्रसिद्धः प्रणव ओङ्कारोऽप्यत्रेव पारिस्फुरतीति मत्वथीयान्तं ग्रणवि, 'ओङ्कारप्रभवा देवा ओड्कारप्रभवाः स्वराः। ओङ्कारप्रधव सर्व त्रैलोक्यं सचराचरम्‌” (ध्या.वि.उ. १६) इत्युक्तसर्वकारणातावत्ाणवोऽपि तदन्तर्गत इति सर्वकारणमपि क्रोडीकृत्य तिष्ठतीति भाव:। यश्चाक्षरत्रयात्मको वेदत्रयसारः प्रणवः सोऽप्यत्र, "अकारं चाण्युकारं मकारं प्रजापतिः। वेदत्रयान्रिरदुहद्धूरभुवस्युवारितीति च” (मनु. २.७६) “भूरिति ऋग्वेदादजायत भुव इति यजुरवेदात्युवारिति सामवेदात्‌। तानि शुक्राण्यतपन्‌। तेभ्योऽभितप्तेभ्यस्रयो वर्णा अजायन्त। अकारोकारमकार

३६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

ड्रति। तानेकधा समभरत्तदेतदोम्‌” (ऐता. २५.७) इति श्रुते। केवलं वेदार्थो वेदप्राणो वाउपितु यदाधारेणेव सर्व जगत्तिष्ठति, सत्तास्थितिप्रव॒त्यादीनामखिलस्याधिछान- भूतम्‌। नाधारमात्रमपितु मुख्यकारणमपि तदेवेत्याह -- विश्वोत्रिदानमिति। चराचरात्मके जगति कारणत्वादेव उत्कृष्ट: षट्व्याप्तिभेदा यदीया: श्रुतिभिस्तदर्थानुसन्धातभिर्मुनिभिश्च ग्यन्ते, नामरूपगुणादीनां व्याप्तिभेदतयोक्तेः। अत्र ब्रह्मविष्णुरुद्ररूपिण्यस्रिमूर्तायो रेफमारुह्य विलसन्ति, वस्तुतो रामिति बीजे द्वयोरकारयोर्मकारस्य त्रिदेववाचकतया रेफ़ाश्रितत्वादेवमुक्तिः, यदेकदेशमा्रित्य त्रिदेवस्य स्थितिरिति लभ्यते। तच्च बीजं सबिन्दु, बिन्दूपलक्षितम्‌। "मो महाबिन्दुः' इति तात्तिकोक्तेः। 'बिदि अवयवे” (धा.पा. १.६६) इत्यस्माद्‌ बिन्दति प्रपञ्चयतीति बिन्दुः, तेन सहितो बिन्दुमान्‌ विष्णुरित्युक्तेः। केवलमेतावदेव, तेषां सर्वविधं विपुलं सामर्थ्यमप्येतन्मूलमेवेत्याह -- अचुरतरमहाशक्ति। यथा बीजे पुष्पफलाद्युत्पादनसामर्थ्य तिरोहितं तिष्ठति तथैवास्य प्रचुरतरा महती शक्तिरस्तीति एतेन बीजानुष्छानेन तन्मध्यपतितन्यायेन ब्रह्मादिमन्त्रानुष्छार्न तघ्युक्तोत्पादनस्थितिविनाशप्रयोजकशक्तघनुष्छानमिच्छा- ज्ञानक्रियात्मकशक्तिसमाराधनं स्वतो जायते “ब्रह्मादीनां वाचको यं मन्त्रोऽ न्वर्थादि- सब्ज्ञकः' (रा.ता.उ. १.११) इति श्रुतेः। तदेव रामबीजं स्थावरजङ्गमात्मकजगद्रूपेण कार्यात्मना प्रविभागेनाभिव्यज्यते, इत्याह -- अ्रव्यक्तमिति। केवलं प्रव्यक्तं स्फुटाकारेण प्तीयतेऽपितु सवर्थिप्रकाशकत्वादेव भोकभोग्यभोगरूपेणावस्थितं सकलप्रपञ्चं भासयति, 'तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ (मु. २.२.११) इति श्रुतेः। इत्थं बीज एवाविकल' ब्रह्मलक्षणं समन्वितं वाच्यवाचकयोस्तादात्म्यात्‌।

तत्राद्येन पदेन रेण भगवान्‌ सीतापतिः प्रोच्यते

श्रीरामो जगतां गुणैकनिलयो हेतुश्च संरक्षकः

तच्छेषी पदतोऽप्यतो भगवतोऽनर्न्याहशेषत्वकं

व्यावृत्तिस्तु सुरान्तरादिगतसत्तच्छेषताया मुहुः ।।१३।। * संवित्करः #

'राँ' बीज में 'र, (अ,अ), म्‌' -- ये तीन पद हैं। प्रथम र्‌-पद श्रीपदबोध्यश्रीसीता के पति साकेतनाथ उभयविभूतिनायक दिव्यगुणाकर जगत्कारण त्रिभुवनसंरक्षक सर्वशेषी भगवान्‌ श्रीराम का बोध करवाता है। मध्यवर्ती अ- पद जीव की अनन्यशेषता तथा अनर्न्याहता का बोध करवाता है। इस प्रकार पुन: वही अ-कार निषेधविधि से यह भी सूचित करता है कि म्‌-कारवाच्य जीव भगवान्‌ राम के अतिरिक्त किसी अन्य देवता-आदि का शेष या भोग्य नहीं है (अर्थात्‌ जीव

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ३७ भगवान्‌ की ही शेषता के अनुरूप होने से उन्हीं का अनन्य सेवक होने योग्य है) * पदपरामर्शः *

वेदार्धज्ञानस्य प्रशस्त्यानर्थज्ञस्य स्थाणुत्वभारहारित्वादिवचनोर्निन्दनाद्यदधीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्ते, इत्याहुक्त्या तन्नैदून्यप्रतिपादनादनर्थकं माधिगीष्महीत्यनेनानर्थप्रसक्त्या मन्रार्थज्ञानस्यावश्यविधेयता लभ्यते, योगसूत्रकारेणापि 'तज्जपस्तदर्थभावनम्‌' (१.२८) इत्यनेनार्थभावनपूर्वकजपो निरदेशीति गन्तरार्थज्ञानस्यानिवार्यतां हृदि निधाय मन्राक्षराशेरिव तदर्थस्याप्यधिकारिभ्य एव प्रदेयां गोपनीयताञ्च द्योतयितुं तदर्थस्य रहस्यनाम्ना व्यवहार:। तदित्थं मन्त्रराजस्य रामिति बीजस्य श्रौतनिर्वचनाधारेण नित्यत्व-समाकलिताखिलनिगमार्थत्व-क्रोडीक्तप्रणवाक्षरत्व-जगत्कारणत्व-जगद्धारकत्व- विपुलार्थविस्तारत्व- वन्दितव्यापकत्व--्रिभूत्याश्रयत्व-निहितानन्तशक्तित्व-सकलाथवि- भासकत्वादिकं प्रतिपाद्य प्रस्फुरन्महासारतया पृष्पितफालितप्रतिमण्डितन्रह्माकारतया चाचिन्त्यप्रभाववणनिनाखण्डं महावैभवं ग्रकाशितम्‌। इदानीं तदवयवार्थसमुत्निनीषया प्रवर्तते -- तत्राद्येनेति। रेफाकारद्वयमकारा अत्रावयवाः, रेफस्य भगवत्परत्वं मकारस्य जीवपरत्वमकारस्य तु मिथस्सम्बन्धबोधकत्वम्‌, अनन्याहशेषत्वेनापि शन्दशक्तिस्वाभाव्याद्‌ व्याकृत्तांश: प्रकाश्यते तदिदमखिलमवयवार्थाविष्कारेणावगमयति। रेण श्रीरामः प्रोच्यते 'रमन्ते योगिनो यस्मिन्‌” इति श्रुतेः। "राष्र सामर्थ्ये’ (धा. पा. १. १८) धातो राघते प्रभवति समर्थो वर्तत इति डप्रत्ययान्तो रः, तत्करोतीति ण्यन्तात्‌ कर्तरि विवप्‌, र्‌, तस्य सर्वसामर्थ्यलक्षणभगवत्तां वदति, रजति, रमयति रसयतीति सीतापतित्वम्‌, रचयति रोहति रघ्यतीति जगद्धेतुत्वम्‌, राजते रुण्टतीत्यादि दीप्तिसौशील्यादि- गुणौश्चि्तापहारित्वम्‌, रक्षतीति रक्षकत्वम्‌, राति यथेच्छमादत्त उपयुङ्क इति यथेष्टविनियोकत्वरूपं शेषित्वञ्चेति व्रतत एव लभ्यम्‌। रेणेत्यत्र व्यञ्जनमात्रै विवक्षितम्‌, प्रत्ययस्थात्कादितिवत्‌। पश्चद्र्तिवर्णबोध्यमाह अतोऽपि पदतः। 'शब्दादर्थ प्रतिपद्यामहे” इतिवत्पञ्चम्यर्थेऽपादाने तसिल्‌ तसिक्ष। सम्पूर्णमपि चराचरं जगद्‌ भगवत एवानन्याहशेषभूतम्‌, नान्यस्येति व्यावृतिं दर्शयाति -- 'व्यावृत्तिस्त्वाति”/ मृहुरित्यनेनेतरव्यावर्तकत्वादेवैतछ्भ्ये पुननिषिधवाचकाकारेण द्रढयतीति भावः। 'अ निषेधे पुमान्‌ विष्णौ” इत्युक्तेः। ब्रह्मादिसुरान्तरानिरूपितशेषत्वस्य व्यावृत्या भगवन्निरूपितशेषत्वस्य निश्चय; सत्यन्यस्मिज्‌ शेषिणि शेषस्य शेषत्वस्वीकार- स्यायुक्तत्वात्‌। यथोक्तम्‌ -- 'रकारार्थो रामः सगुणपरमैश्वर्यजलधिर्मकारार्थो जीवः सकलविधकैङ्कयीनिपुणः। तयोर्मध्याकारो युगलमथसम्बन्धमनयोरनरन्याहं ्रुते त्रिनिगमस्वरूपोऽयमतुलः' इति। शेषत्वं केवलः मवाच्यजीवनिष्ठमापितु चेतनाचेतनोभयवाचिजगत्रि्ठमिति नात्र मकारार्थकथनमिति ध्येयम्‌। अत्र तकारस्तु

३८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर: निसर्गत: सोख्यदायकस्तस्यावृत्या कृत्यनुप्रास: शन्दालङ्कारः। 'आद्येन पदेन रेण", 'पदतोऽ प्यतो थगवतो? इति प्रथमतृतीयपादयो: समुच्छलत्पदशय्या हृद्या।

पितापुत्रत्वसम्बन्धो जगत्कारणवाचिना

रक्ष्यरक्षकभावश्च रेण रक्षकवाचिना ।।१४।।

शेषशेषित्वसम्बन्धश्चतुर्थ्या लुप्तयोच्यते

भार्याभर्तृत्वसम्बन्धो ऽप्यनर्न्याहत्ववाचिना ।।१५।।

अकारेणापि विज्ञेयो मध्यस्थेन महामते

स्वस्वामिभावसम्बन्धो मकारेणाथ कथ्यते ।।१६।।

* संवित्करः * रेफ भगवान्‌ श्रीराम की जगत्कारणता के साथ यह भी बोध कराता है कि जगत्पिता प्रभु के साथ जीव का अनादि पिता-पुत्र का सम्बन्ध है। जगत्‌ के संरक्षक होने के कारण उनसे जीव का रक्ष्यरक्षकभावरूपी सम्बन्ध भी स्वाभाविक ही है। बीज में 'र' के आगे वाली चतुर्थी विभक्ति का छान्दस्‌ लुक्‌ (लोप) हो गया हैं; किन्तु उस लुप्त चतुर्थी विभक्ति के द्वारा भगवान्‌ श्रीराम तथा जीव का शेषशेषिभावरूपी सम्बन्ध ज्ञापित होता है अर्थात्‌ यह जीव भगवान्‌ का शेष (स्वेच्छा से विनियोगयोग्य) है और भगवान्‌ इसके शेषी (स्वेच्छानुरूप विनियोग करने वाले हैं)। संक्षेपतः जीव भगवान्‌ के लिये ही है, इसके अतिरिक्त उसका दूसरा प्रयोजन नहीं। रेफ तथा मकार के मध्य में विद्यमान अकार इसी अनर्न्याहत्व का वाचक है, जिसके द्वारा जीवात्मा एवं परमात्मा के बीच भार्या-भर्तृ-(पतिपत्नी)- सम्बन्ध ज्ञात होता है अर्थात्‌ सम्पूर्ण जीवसमूह के संरक्षण की योग्यता होने से जीवराशि भार्या तथा पुरुषोत्तम प्रभु श्रीराम सबके एकमात्र भर्त्ता है; ऐसा बोधित होता है। *रां' बीज के अन्तिम वर्ण 'म्‌' से जीवों का प्रभु के साथ स्वस्वामिभाव- सम्बन्ध प्रतिपादित होता है (अर्थात्‌ जीव प्रभु की स्वाधीन वस्तु है और प्रभु इसके निरुपाधिक स्वामी)। * पदपरामर्शः * जगद्रचयति, जगद्रक्षतीति जगदुपपदाभ्यां निर्दि्धातुभ्यां डप्रत्ययेन तन्निबन्धने-

नाभस्यापि टेलोपेन ण्यन्तात्किविपि जगत्कारणवाची जग्रक्षकवाची रेफो निष्पद्यते। यो जनयति एव जनको भवति, एव लोके पितेत्युच्यते, यश्च पिता भवति एव रक्षति, पातीति तद्ग्युत्पत्तः। किन्निरूपितं जनकत्वं रक्षकत्वं वेत्याकाङ्कायां जन्यस्य रक्ष्यस्य नियमेनोपस्थितेर्जन्यजनकभावो रक्ष्यरक्षकभावश्च सम्बन्धो मिथो लभ्यते,

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ३९ सम्बन्धस्य हि सम्बन्धिभ्यां भिन्नत्वे सति द्विष्छत्वे सत्याश्रयतया विशिष्टबुद्धिनियामकत्वात्‌। एतेन रेफेणोक्तं सम्बन्धद्वयं लब्धं भवतीति भावः। भगवद्वाचकात्‌ शुद्धव्यञ्जनरूपाद्रेफात्‌ तादर्थ्ये या चतुर्थी, तस्याः 'सुपां सुळुक्मूर्वसवर्णाच्छेयाडाङ्यायाजालः ' (७. १.३९) इति पाणिनीयसूत्रेण च्छान्दसो लोप:, तया लुप्तया चतुर्थ्या द्योत्यं सम्बन्धरूपमर्थमाह -- शेषशेषित्वसम्बन्ध इति। यथेष्टविनियोगहित्वं शेषत्वम्‌, यथेष्टविनियोक्तत्वं शेषित्वमिति। तादृशशेषत्वे 'शेषः परार्थत्वात्‌’ (३. १. २) इति मीयांसासूत्रे यथा परोद्देश्यप्रवृत्तपुरुषकतिव्याप्यमेव प्रयाजादीनां यागशेषं, तेन स्वोद्देश्याभावेन स्वार्थाभावस्सिद्धस्तथैव भगवतातिशायाधानातिरिक्तस्य स्वार्थस्यात्राभावो विवक्ष्यते, तेनाचेतनतुल्यतया चेतनत्वमेव व्यर्थमिति। यथोदारस्य परः दुखापनोदनार्थमेव पअव्रततिस्तदा तस्मिन्न शेषित्वमव्याप्तं यतस्तस्य परार्थस्यात्मार्थत्वमेव। यथा एकस्मिन्‌ स्वार्थपरार्थप्वृत्तयोर्न मिथो विरोधः, दासादेवेतनग्रहणादिजन्यस्वसन्तोषार्थ प्रवृत्तावप्यत्यन्तसेवकस्य स्वसन्तोषोऽपि स्वामिसन्तोष एवान्तर्भवतीति स्वार्थ प्रवर्तमानोऽपि दासादिः परार्थमेव प्रवर्तते। चेतनस्य जीवस्य स्वार्धप्रवृत्तावषि तदंशस्यानुषङ्गिकतया परमात्मप्रयोजनस्यैव प्राधान्यमिति तच्छेषतोपपद्यते। वस्तुतस्तु जीवस्याविवेकदशायां स्वानर्थाधर्थुप्रृतिदशनिन तस्याश्च भगवदर्थत्वे पर्यवसानायोगतः शेषत्वाप्रतीतावपि प्रबोधानन्तरकाले भगवन्मुखोछलासार्थमेव तेन पवृते: शेषत्वोपपत्तिर्भवतीति, नायं सम्बन्धः कादाचित्को वा यत्नेनापि नाशयितुं शक्य इत्यनौपाधिकतया यावत्स्वरूपभावीति फलति। यदा स्वात्मनो निरुपाधिकभगवच्छेषत्वं निश्चीयते तदैव स्वभरसमर्पणपूर्वकं तच्चारितार्थ्यं भवति नान्यथा। प्रत्ययवाचकत्वपक्षमनुसन्धायाह -- उच्यत इति। अन्यथा द्योत्यत इत्येव वदेत्‌। रेफमकारयोर्मध्यस्थेनानन्याहत्ववाचिनाकारेण भार्याभर्तृत्वसम्बन्धो विज्ञेय इत्याशय:। अवतीत्यः, अवतेः 'विट्वलोपो दीर्घश्च वा’ विट: सर्वलोपे धातोर्वलोपे कृते 'अ” इति सिद्धयति, दीर्घविकल्पाद्‌ 'आ' इत्यपि। 'रक्षितव्यास्त्वया राजन्‌ गर्भभूतास्तपोधनाः' इति (३. १. २०) रामायणोक्तया जीवा व्यापारनिरपेक्ष- मप्यवश्यं भरणीया भार्या उच्यन्त इति। बिभर्तीति भरणाद्भगवान्‌ भर्तोच्यते "पतिं पतीनाम्‌” (थे. ६. ७) इति श्रुतेः। यथा भार्याभर्तृसम्बन्धः शास्रक्तो यावद्वेहं तथैवायं यावत्स्वरूपं तिष्ठति। यथा भार्यायाः परपुरुषयोगो महते पापाय, तथैव जीवस्यापि भगवद्ग्यतिरिक्ते भर्दृत्वबोधो स्वरूपश्रान्त्यैव जायमानोऽ युक्त एवेत्यनन्यार्हता गम्यते। ‘आदिरन्त्येन सहेता’ (पा.सू. १.१.७१) इत्यस्य वृत्तयक्तार्थवदत्राद्यन्तावयवाभि- प्रायेणाकारस्य मध्यस्थत्वमुच्यतेऽ न्यथा चतुर्वणात्मकतया समसङ्कयाके बीजेऽ कारस्य मध्यस्थत्वं नोपपद्योत। केचन रात्युपादत्ते ददातीति द्रत्ययपक्षेऽकारान्तरेफाकारमकाररूप- ्रिवर्णात्मकेऽकारस्य मध्यस्थत्वमक्लिष्टं साधयन्ति।

४० श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

प्रकृतश्लोकेऽ प्येकस्यैवाकारस्यार्थकथनाल्यवयवकत्वं गम्यते। यद्यापि तथा सति श्रुत्युक्त रेफारूढ्रिमूर्तित्वं सङ्गच्छेत, तथापि सञ्जातदीर्षाभिप्रायेण तन्मध्यस्थत्वं तस्योपयाद्यम्‌, तथात्वेऽकारेणापीत्यस्य स्थाने आकारेणेत्येवावक्ष्यत्‌। महामत इति गृढाथावबोधनसामर्थ्यमनुचिन्त्योक्तम्‌। मन्यते मनुते वेतिडे णिचि क्विपि व्युत्पन्नेन जीववाचिना मकारेणात्र स्वस्वामिभावसम्बन्धः कथ्यते, सर्वस्वामिन ईश्वरस्य जीवेन सह तादृशसम्बन्धस्य निसर्गसिद्धत्वात्‌। राजपुरुष इत्यादौ स्वस्वामिभावसम्बन्धः क्रियाकारकभावपूर्वक एव, यतो राजा पुरुषाय द्रव्यं ददाति, ततोऽसौ पुरुषस्य स्वामी भवति, अश्रुतापि दानादिक्रियाऽनुमीयते, किन्तु प्रह्लादस्त्वत्र सोपाधिकत्वं निरस्यति -- 'आशासानो वै भृत्यः स्वामिन्याशिष आत्मनः। स्वामी भृत्यतः स्वाम्यमिच्छन्‌ यो राति चाशिषः।। अहन्त्वकामस्त्वद्भक्तस्त्वं स्वाम्यनपाश्रयः नान्यथेहावयोरर्थो राजसेवकयोरिव” (भा. पु. ७. १०.५-६) इति। जीवो भगवतस्स्वमिति भगवत्स्वामिकः। भगवतः स्वामित्वमवगमयनत्नन्यथानुपपत्त्या जीवे स्वत्वमवगमयति। इत्थं सर्वत्रान्यानपेक्षया स्वतन्त्रस्वामित्वं भगवतः, तस्य निरपेक्षस्वत्वं जीव इति तात्पर्यमवसीयते। इत्थं शलोकोक्ताधारेण रामिति बीजेन पञ्च सम्बन्धाः प्रोक्ता:।

आधाराधेयभावोऽपि ज्ञेयो रामपदेन तु सेव्यसेवकभावस्तु चतुर्थ्या विनिगद्यते ।।१७।। * संवित्करः # तारक मन्त्रराज का मध्यम पद 'रामाय' है, उसके प्रकृतिभूत राम-पद के द्वारा सकल विश्व के आधारस्वरूप श्रीराम का जीवों के साथ आधाराधेयभाव-सम्बन्ध प्रोक्त होता है (अर्थात्‌ चराचर विश्व आधेय एवं विश्वेश्वर प्रभु श्रीराम सबके आधार है -- ऐसा बोधित होता है)। प्रकृतिबोध्य-सम्बन्ध समझाकर डे-प्रत्यय (आय) के द्वारा नित्य सेव्यसेवकभाव-सम्बन्ध सूचित किया गया है (अर्थात्‌ जीवराशि सेवक एवं प्रभु श्रीराम नित्यसेव्य है) इस प्रकार का उभयनिष्ठ-सम्बन्ध चतुर्थी द्वारा प्रतिपादित होता है। * पदपरामर्शः * मन्त्रराजस्य बीजाक्षरगतवर्णबोध्यार्थं प्रकाश्य मध्यवर्तिनश्चतु्थ्यन्तस्य रामायेति पदस्य क़्त्यर्थ्रत्ययाथविधारणायाह -- आधाराधेयभावोऽ पीति। चतुर्थ्यन्तरामायेत्यत्र प्रकृतिभूतेन रामेति पदेनाधाराधेयभावस्तूत्तरवर्तिन्याः श्रूयमाणायाक्षतुर्थीविभक्तेश्च सेव्यसेवकभावो विनिगद्यते। आधाराधेयभावस्य प्रकृत्यर्थत्वे एष सेतुर्विधरणः, 'यद्रयन्त्याभिसंविशयान्ति’ (तै ३. १. १) इत्यादिश्रुतयः, यस्मिंश्च प्रलयं यान्ति’

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ४१ (महा. १३. २५४. १), 'यस्मित्रिदं यतश्वेदम्‌' (भा. पु. 2. ३. 3) इति स्म्रतिकचांसि, रमन्ते योगिनो यस्मिन्नित्यधिकरणसाधनविवृतिश्च प्रमाणम्‌। एतेन भगवतः सर्वाधारता तङ्ग्यतिरिक्तस्य चराचरस्याधेयता प्रतिषाद्यते। यद्यापि भगवान्‌ सर्वाधारः, तथाप्याधारस्याधेयतां प्रति साकाङ्कतया जगनत्निष्ठाधेयतानिरूपिताधारता भगवन्निष्ठेति विवक्षिता चिदचितोर्नियताधेयत्वं स्वसत्ताव्यापकाधेयत्वमित्यर्थः। तेनाधेयत्वे सति चोतनत्वामिति जीवलक्षणं फलति आधेयत्वादेलक्षणत्वकथनेन जीवस्य ्रह्मशरीरत्वसिद्धिर्भवति। आधेयत्वसम्बन्धनियमात्कदाचिदाधेयत्वादिमतो घट पुत्रादे- भूतलपित्रादिकं प्रति शरीरत्वव्युदासः। यद्यत्प्राति नियताधेयत्वादिमद्द्रव्यं, तत्तत््रतिशरीरमिति भावः। रामपदेन भगवत आधारत्वं जीवस्य चाधेयत्वमुपपाद्य रामपदोत्तरचतुर्थ्या जीवस्य विधेयत्वं सेवकत्वं कथ्यते व्यत्ययो बहुलमिति षष्ठयर्थे चतुर्थीस्वीकारात्सेव्यसेवकभावार्थोपपादनं सुकरम्‌। श्रीरामः सेव्यस्तद्ग्यतिरिक्तः सर्वोऽपि जीवनिकरः सेवकः। हि तथाविधे सेव्ये सति सेव्यान्तरं सम्भवतीति भावः। स्वस्वामिभावसम्बन्धे स्वत्वं चेतनाचेतनसाधारणं किन्तु सेव्यसेवकभावस्तु चेतनैकनिष्ठ इति विशेषः, "जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति’ (थे. १.६) इति श्रुतेः।

नमःपदेनाखण्डेन त्वात्मात्मीयत्वमुच्यते षष्ठ्यन्तेन मकारेण भोग्यभोक्तृत्वमप्युत ।।१८।। * संवित्करः # मन्त्रराज का अन्तिम अवयव 'नमः', सखण्ड एवं अखण्ड भेद से, दो प्रकार का विवेचित हुआ है। अखण्ड “नमः” पद से जीवात्मा एवं परमात्मा के मध्य आत्मात्मीय-सम्बन्ध बताया जाता है (अर्थात्‌ श्रीराम सकल जीवों की आत्मा हैं तथा जीवसमूह उनका आत्मीय)। सखण्ड पक्ष में 'नमः' षष्ठ्यन्त मकार से भोक्तभोग्यभाव-सम्बन्ध प्रतिपादित होता है (अर्थात्‌ चेतनाचेतनरूप विश्व प्रभु का भोग्य है तथा परमप्रभु श्रीराम इसके भोक्ता)। * पदपरामर्शः नम इति पदमखण्ड सखण्डमिति द्विविधम्‌, तत्र अखण्डेन नमः पदेन आत्मात्मीयत्वं निरूप्यते। म: इत्याकारेण सखण्डस्य पुनश्चरमेन षप्उ्यन्तेन मकारेण भोग्यभोक्त्वम्‌ उच्यते/ अस्यायमाशयः -- नम इति निपातः। नमनं नम इत्यत्र *णम्‌ ग्रह्नीभावे' इत्यतः 'सर्वधातुभ्योऽ सुन्‌? (उ.सू. ६३०) इत्यसुन्‌। नमनञ्च महत्तमे परस्मिन्‌ युज्यते, स॒ नमनीय आत्मैवेत्यात्मात्मीयभावः फलति। (आत्मा महान्यरः' (क. १.३.१०), 'अधोक्षजो मे नमसा विधीयते” इति (४ ३. २३) भागवतोक्ते्च।

४२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर: सखण्डपक्षे मिभीयते भूङ्ग इति डे मो भगवान्‌, 'अत्ता चराचरग्रहणात' (त्र सू १.२.९), 'भोक्ता प्रभुरेव च' (गी. ९. २४) इत्युक्ते। यद्वा गानयत्याराधयतीति मः रसमयत्वेनास्वाद्यतया भोग्यत्वं भगवतः, आस्वादयितृत्वेन भोक्तृत्वं जीवस्येति भावः 'तयोरन्यः पिप्यलं स्वाद्वत्ति’ (मु. ३. १. १) इति श्रुतेः। भोक्तत्वं भोगाश्रयत्वं, भोगक्चानुकूलतया प्रतिकूलतया वा कस्यचिदनुभव:। इत्थमात्मेक्षर आत्मीयं शेषभूतं तदतिरिक्तं सर्व तनत्नियम्यत्वात्‌। जीवस्य स्वाधीनभोक्तृत्वं आन्तिसिद्धमिति तस्य स्वतन्त्रतया पापपुण्यफलभोक्त्वं नास्तीति। स्वातनत्यं नाम स्वेच्छानुविधाविप्रब्रतिशीलत्वम्‌, वायूदकप्रेरिततृणादिवत्परेच्छया .्रवर्तमानत्वं पारतन्त्यम्‌। जीवो यथाकामं दृष्टार्थ कृष्यादिषु प्रवृत्तिमदृषटार्थ यागादिषु प्रवति करोतीति तस्य स्वातन्त्यमेव। सर्वप्रकारको भगवान्‌ स्वप्रशासितृत्वसिद्धये चेतनाचेतनात्मके जगति भोग्यत्वमचेतनेषु भोकत्वं चेतनेषु तदनुगुणज्ञानशक्त्यादिकञ्च सङ्कल्प्य विहरति तदनु जीवश्च भगवत््रदज्ञानतया हिताहितमवधार्यं भगवदाहितशक्तया यथाप्रतिपत्ति तत्र तत्र प्रवर्तते/ इत्थं जीवस्य भोक्त्वमीक्षरसङ्कल्पायत्तमेव। ईश्षराधीनप्रवृत्तित्वे यथा निगाडितपुरुषे धावनादेशवत्‌ स्वातन्तर्यहानेस्तं प्रति शास्रीयविधिनिषेधसाफल्यं कथं भवेत्त्रेदमुच्यते -- यथा गमनादो शरीरेन््रियादुष्टामाद्यनेकपदार्थसापेक्षत्वेऽपि जीवस्य विधेयत्वे विरोधस्तथैव 'दैवञ्चैवात्र पञ्चमम्‌’ (गी. १८.१४) इत्युक्तेरीश्वरसापेक्षत्वेऽपि विरोधः। स्वतन्त्रस्यापि भगवतो रामस्य जीवृप्रव॒तिं ति अत्यक्षप्रतिबन्धकाभावान्न निगडनतुल्यता। लोकेऽनन्याधीनस्वव्यापारवत््वं कर्तत्वं प्रसिद्धमिति कथमीश्वराधीनजीवस्य पुण्यपापकर्ठ्ृत्वं तत्फलभोक्तृत्वं चेति? तत्रोच्यते क्रियाजन्यफलशालितया कर्त्राभिप्रेतत्वमेव कर्मत्वं यथा, तैव कर्तृत्वं समभिव्याहृतक्रियाकारकान्तरव्यापारानधीनतत्तक्रिया- नुकूलव्यापारवत्वमिति निर्णीतम्‌। सेवक: काष्ठैः स्थाल्यामोदनं पचतीत्यत्र सेवकस्य स्वामीच्छाधीनप्रवृत्तिमतोऽपि समभिव्याहतपाकक्रियाकारकान्तरकाष्छादिव्यापाराधीन- प्रवृत्तिमत्वाभावेऽपि पाकक्रियाकर्तृत्वमुच्यते। हि सेवकस्य पाके स्थितं स्वातन्त्र्यं स्वामिपारतन्तर्यविरोधि। हि स्वामी पाकक्रियाकारकान्तरम्‌, येन तत्पारतन्त्यं सेवकस्य पाकक्रियास्वातन्त्यं विहन्यात्‌। भगवता जीवः कर्म करोतीति ग्रयोगदर्शनाद्धगवतः करणतया तदधीनस्य जीवस्य कथं तत्क्रियाकर्त॒त्वमिति तत्रोच्यते -- "साधकतमं करणम्‌” (१.४.४२) इति पाणिनीयसूत्रे तमपा प्रकर्षत्वलाभाद्भगवतः साधारण- कारणतया जीवकर्तूकक्रियायां करणत्वम्‌। उक्तप्रयोगस्तु हेतुतृतीयया साध्यः, हेतुतृतीयाया अकारकविभक्तितया तदर्थ: कारकमिति भावः।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ४३ ज्ञानानन्दस्वरूपोऽवगतिसुखगुणे मेन वेद्योऽणुमानो देहादेरप्यपूर्वो विविदितविविधस्तत्तप्रियस्तत्सहायः नित्यो जीवस्तृतीयेन तु खलु पदतः प्रोच्यते स्वप्रकाशो जिज्ञासूनां सदेत्थं शुभनतिसुमते शास्त्रवित्सञ्जनानाम्‌ ।।१९।।

* संवित्करः #

हे विनयविवेकसम्पन्न सुरसुरानन्द! मन्त्रराज के तृतीयपद “नमः” के मकार का अर्थ जीव है; जो ज्ञानस्वरूप भी है तथा ज्ञानगुणवान्‌ भी, आनन्दस्वरूप भी है तथा आनन्दगुणवान्‌ भी। अत्यन्त सूक्ष्म होने से अणु परिमाण है, वह देह- इन्द्रिय-मन-बुद्धि-आदि से भिन्न एवं विलक्षण तथा बढ्ध-मुक्त-नित्यादि अनेक भेदों वाला है। वह नित्य एवं स्वयंप्रकाशरूप भगवत्य है, भगवदात्मक है। इस प्रकार शास्त्रज्ञ मनीषी मकारवाच्य जीव का स्वरूप बताते हैं।

* पदपरामर्शः *

मकारवाच्यस्य जीवस्य नवभिर्विशेषणैः सिद्धान्तसम्मतं स्वरूपमाविष्करोति -- ज्ञानानन्दस्वरूप इति। हे शुभनतिसुमते! तृतीयेन मेन पदतो जीवः प्रोच्यते, मो जीवो जिज्ञासूनां शा्रवित्सज्जनानां सदेत्यं पूर्वोक्तविशेषणनोध्याकारो वेद्य इति वाक्ययोजना। शुभे नतिर्यस्य, सुषु शोभना मतिर्यस्येति शुभनतिश्चासौ सुमतिस्तत्सम्बुद्धौ शुभनतिसुमते। यद्वा शुभनत्या सुमतिर्यस्य तत्सम्बुद्धौ शुभनतिसुमते। पूर्वेण विनयविवेकसम्पठाकाश्यते, नत्याभिमानशून्यता सुमत्या जाड्यशून्यता। द्वितीयेन भगवद्धागवतवन्दनपरायणस्य स्वयं सढुद्धिर्भवतीत्यर्थतः सिद्ध्या सदाचारस्य ज्ञानपर्यवसावित्वं बोध्यते। यथा चाह श्रुतिः -- 'क्रियावानेष ब्रह्मविदां वारिष्ठः' (मु. 3. १. ४) इति। तेनाचारे परिणतं ज्ञानं बिभ्राणस्य श्रीसुरसुरानन्दाचार्यस्य सच्छिष्यलक्षणं द्योतयित्वोपदेशपात्रतोन्रीयते। तृतीयेन मेनपदत इत्यत्र पदपदात्ृतीयार्थे सार्वविभक्तिकस्तसिः, पदेनेत्यर्थः। मेन जीवः प्रोच्यते, “मकारार्थो जीवः सकलविध- कैङ्कर्यनिपुण: ' इत्युक्तेगनुत इति व्युत्प्तेश्च। जीवः क्षेत्रज्ञो ज्ञानानन्दस्वरूप:, ज्ञानमानन्दश्च स्वरूपं यस्य तथाभूतः; केवलं ज्ञानानन्दस्वरूपोऽपितु ज्ञानानन्दगृणकोऽ5पीति। अवगर्तिर्ञानं सुखमानन्दः। अवगतिसुखे गुणौ यस्य, तादृशः। उभयोरुपादानाद्धर्यधार्मिभावः सिद्धः। स्वरूपभूतं ज्ञानं, धर्मभूतं ज्ञानञ्चेति विवक्ष्यते। अहं जानामीत्यबाधितप्रत्यक्षेणात्मनोऽहमर्थत्वम्‌, "अत्रायं पुरुषः स्वयञ्योतिः ... विज्ञातुर्विलोपेर्विपारिलोपो विद्यते’ (बृ. ४.३. ९, 3०) इति रत्यात्मनो ज्ञानस्वरूपतापि। ज्ञानस्य द्रव्यत्वाङ्गीकारेण ज्ञानस्वरूपस्याप्यात्मनो ज्ञानगुणकत्वे गुणे गुणानङ्गीकारसिद्धान्तविरोधः, सुषुप्तावप्यत्मानुभवो विद्यत एव; एतावन्तं कालं

हि श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

सुखमहमस्वाप्समिति सुप्तोत्थितस्य परामरशात्‌। सुषुप्तिकाले तद्व्यवहाराभावस्तु तदानीं धर्मभूतज्ञाविकासाभवादप्दुपपद्यते। प्रत्यत्तवैकत्वानुकूलत्वविशिषतयात्मन: स्वरूपेण सर्वदा भानं भवति, नित्यत्वाणुत्वादिधर्मविशिष्टतयात्मनः सुषुप्तिभित्रकाले धर्मभूतज्ञानेन भानमित्याशायः। अत्र केचन यद्यात्मा स्वरूपातिरिक्तेन धर्मभूतज्ञानेनापि भासेत, तदा तस्यापि घटादिवज्जडत्वापत्या स्वयम्प्रकाशता स्यातु; अनन्याधीनप्रकाशत्वस्यैव स्ववग्रकाशत्वरूपादिति। अत्रोच्यते -- नित्यत्वाणुत्वादिना केनचिदाकारेण धर्मभूतज्ञानेन वेद्यत्वेपि.प्रत्यक्तवेकत्वादिनाकारान्तरेण तत्निरपेक्ष््रकाशत्वमप्यस्तीत्याकारभेदेनोभयोपपादनं कर्तव्यमिति नानयोरन्योन्यप्रतिक्षेपकत्वम्‌। घटमहं जानामीति त्रिपृटीसाक्षात्कारे माठृमेययोरिव मितेरपि भानात्तस्या आपि विषयप्रकाशनवेलायां स्वाश्रयपुरुषाय स्वयम्प्रकाशत्वमुपेयम्‌, सा वेला वर्तमानावस्थैव ततश्च तस्या एव मितेः कालान्तरे ज्ञानान्तरवेद्यत्वमप्यविरुद्धम्‌। धर्मज्ञानस्य विषयप्रकाशनकाल एव स्वयम्प्रकाशतोक्तचा, बद्धस्य कदाचिदेव विषयप्रकाशो भवतीति तदीयधर्मभूतज्ञानस्य सङ्कोचविकासः सिद्धयति; धर्मिणस्तु सदा स्वयम्प्रकाशत्वान्न सङ्कोचादिरिति भेद:। एतेन निर्गुणत्वान्न चिद्धर्मोति, ज्ञानं नैवात्मनो धर्मो गुणो वा कदाचनेत्यादि वदन्तः साङ्घ्यादयः प्रत्याख्याता:। किञ्च विज्ञानघन एवेत्यत्रैवकारेण ज्ञानगुणकत्वव्युदास इति व्याचक्षाणा निराकृता:। वस्तुतस्तत्रैवकारो षनशब्दोक्तनेरन्तर्यस्य जडांशमिश्रत्वं व्यावर्तयति। यत्तु सुखादेरात्मधर्मत्वेनान्यत्रापि सुखाद्युत्पत्तिस्थले तत्सत्वमावश्यकामिति तस्य सर्वगतत्वेन विभृत्वमवर्जनीयम्‌, "नित्यः सर्वगतः स्थाणुः ' (२. २४) इति गीतोक्तेरिति वदतां मतं प्रतिक्षिपत्राह -- अणुमान इति। अणुर्मानं परिमाणं यस्य सोऽणुमानो जीव इत्यर्थः। जीवस्याणुत्वं साक्षादेव श्रूयते 'एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः (मु ३.१.९) इति। श्रृतिरियमीश्वराणुत्ववत्सौकषम्यादिपरतया नेया, 'बालाग्रशतभागस्य' (क्षे ५. ९) इत्यादिनाणुसदृशं कित्रिद्वस्तृदाहत्याणुत्व-प्रतिणदनात्तत्रेव तात्पर्यस्य दृढीकरणाय यद्यापि जीवात्मनो सर्वशरीरव्याप्तिस्तथापि तद्धर्मभूतज्ञानस्य सर्वशरीरव्याप्त्या युगपदनेकविषयानुभव: सिद्धयति। उत्करान्त्यादिश्रवणादप्ययमणुस्तद्यथा उत्क्रान्ति- स्तावच्छुयते -- तिन अ्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामापि चक्षुषो वा मूर्धनो वा अन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः? (बृ. ४.४.२), गतिरपि श्रूयते -- “ये चैके चास्माल्लोकाद्रयन्ति चत्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति’ (को. उ. ३.३), आगतिरापि श्रूयते -- 'तस्मा्लोकात्पुनरेत्यास्मै लोकाय कर्मणः? (बृ. ४. ४. ६) इति। विभुत्वे ह्येत उत्लान्त्यादयो नोपपद्योरन्‌। "नित्यः सर्वगतः स्थाणुः? इत्यादो प्रकरणस्य जीवविधुत्वे तात्पर्यानिश्चयादेकैकस्य जीवस्य सर्व्ानुप्रवेशयोग्यत्वादिकमेव तत्र विवक्षितम्‌। अटन्नपि मही कृत्स्नामिति स्मृत्याउहं गच्छामीति स्वानुभवञ्चानुसत्यञ्च तथोपपत्तेभोक्न-

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ४५ विशेषविषयकप्रसादादिरूपादृष्ठवत्‌ सर्वगतेश्वरसंयोगस्य तत्र तत्राक्षततया भोक्तुस्तत्र- तत्रासनत्निधानेऽपि भोग्यपदार्थोत्पत्तेन हानिरिति भावः। यथा तत्र तत्र शरीर- वत्तद्त्युप्तात्मगमनस्यापि सिद्धौ तत एव शरीरस्येव तस्य विभुत्वमनपेक्षितम्‌। प्रदीपवदावेशमाह सूत्रमपि ~ तदर्थस्तु एकदेशे स्थितस्याप्यात्मनः सर्वशरीरेष्वपि चँतन्यद्वारानुप्रवेशो नानुपपन्नः ग्रदीपवदेकदेशस्थस्यापि प्रदीपस्य यथा द्रभया देशान्तरेषु व्याप्तिस्तद्वत्‌। एतेनात्मविभुत्ववादो निरस्तः। अयञ्जीवो देहेन्रियमन:प्राणादिभ्यो विलक्षण इत्याह -- देहादेरप्यपूर्व डराति। इदं शरीरमिति शरीरविषयिणी मति: पराग्वृतिः, अहं जानामीति प्रत्यग््तिरहमिति मतिः सा चेदङ्कारगोचराद्धित्रमेव स्वविषयमुपस्थापयति। किञ्च चैतन्यमपि देहे नोपपद्यते कार्यदरव्यगतविशेषगुणानां कारणगुणपूर्वकत्वात्‌। अनुमानेनापि देहस्यानात्मत्वं सिद्धयति। तथा चोक्तम्‌ -- 'उत्पत्तिमत्वात्पराथ्यत्सित्निवेशाविशेषतः। रूपादिमत्वाद्धतत्वाददेहो नात्मा घटादिवत्‌। सच्छिद्रत्वाददेहित्वाददेहत्वान्म्ृतदेहवत्‌' इति।

चक्षुषा पश्यामीत्यादिप्रतीतिविरोधाद्दरटदिश्षक्कुरादिभ्यो भिन्न एवप्रतीयते। किज्ञेद्धियाणां प्रत्येकं चेतनत्वं सम्भूय वा, अत्येकचेतनत्वे इन्द्रियान्तरदृएस्येद्धियान्तरेण,प्रतिसन्धाना- भावप्रसङ्घ:, तच्च भवति -- 'यमहमदराक्षं तमहं स्परशामि' इति। चेद्धियसमूहश्षेतनो हि पञ्चभिरिन्द्रियै: सम्भूयौकं वस्त्वनुभूयतेऽनुसन्धीयते वा। किञ्चेन्द्रियविगमे मरणप्रसङ्ग इति नेद्भियाणि जीवः। मनसोऽ प्यजीवत्वम्‌ः मनसो ज्ञानकरणत्वप्रतीतेः। सुखानि संवेदनानि करणवन्ति क्रियात्वाद्रूपादिज्ञानवदित्यनुमानमपि प्रमाणम्‌, तदेवं ज्ञानकरणतयाकगतस्य मनसः कथमिव ज्ञाने कर्तत्वम्‌। प्राणोऽपि जीवो मम प्राणा इति व्यतिरेकोक्ते:, किञ्च प्राणो जीवो वायुत्वाद्वाह्मवायुवदित्युनुमानेनाषि तदनात्मत्वप्रत्ययः। संविदः स्वयम्प्रकाशत्वात्तस्या एवात्मत्वमित्यापि युक्तम्‌, स्वयम्प्रकाशकत्वं हि नात्मत्त्वस्य व्याप्यं किन्तु व्यापकम्‌, लाघवमप्यप्रयोजकम्‌, 'न विज्ञातुर्विज्ञतेर्विपरिलोपो विद्यते” (बु. ४.३.३०) इति श्रुतौ संविततद्वतोः प्रथगदर्शनात्‌। किञ्च सांविदो जीवत्वे ्वेदुर्दटमपरेद्युरहमदर्शमिति कथमिव प्रत्यभिजानीयादित्थं जीवो देहादितो नितान्तं विलक्षण एवेति स्थितम्‌। एकजीववादं प्रत्याख्याठुमाह ~ विविदिताविविध इति। उपपादितभेदतयानेक इत्यर्थः। जीवः प्रतिशरीरं भिद्यते, अत एव कस्वचित्सुखित्वकालेऽ न्यस्य दु:खित्वं दृश्यते, देहभेदस्तु तन्नियामकः सौभरिशरीरे तददर्शनात्‌। किञ्च सुखदुः खयोरेकाश्रयत्व उभयप्रतिसन्धानमेकस्यैव स्यात्‌। वामदेवो मुक्त इति श्रत्यैकस्मिन्मु्त सर्वेपि मुक्ताः स्युस्तथात्वे संसारोच्छेदापतिः। जीवैक्ये बन्धमोक्षव्यवस्था स्यान्न वा शिष्याचार्यन्यवस्था भवेत्‌। देवतिर्यङ्मनुष्यादिभेदेन विषयस्रष्टिश्च नोपपद्येत। चैत्रात्मा मत्रतादात्प्यरह्नितस्तदनुभवजन्यस्म्रत्यनाधारत्वात्‌ कदाचिदपि तद्वतसुखादिप्रतिसन्धान-

४६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

रहिताद्वेति प्रयोगोऽपि मानम्‌। "नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्‌ (8.६. १३) इत्यादिश्रुतिरपि प्रमाणम्‌। अत एवेश्वरकृष्णेन 'जननमरणकरणानाम्‌' (५) इति साङ्क्घकारिकामुत्थाप्य जीवानेकत्वं साधितम्‌। अत्र तु बद्धा मुक्ता नित्याश्च सर्केऽ प्यनेकधा विभक्ता:।

भगवान्‌ राम आत्मत्वेनानन्दययत्वात्रिय: प्रेछो यस्य तत्मियः। “आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌' (ते. ३. ६. १), “एवास्य परमा गतिरेबास्य परमा सम्पदेषोऽ स्य परमो लोक एषोऽस्य परम आनन्द एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रमुपजीवान्ति' (ब्र. ४. ३. ३२) इति श्रुते: प्रेष्ठो भवांस्तनुभ्रतां किल बन्धुरात्मा’ इति गोपीजनोक्तेश्च भागवते (१०. २९.३२) केवलं जीव एव तं प्रीणाति, सोऽपीति बोधयितुमाह -- वत्सहाय ड्रति। भगवानेव सहायोऽनुकूलवुद्धिसामार्थ्यादिदानेन सत्प्रेणयोपकारको यस्य तत्सहायः। 'साधु कर्म कारयति’ (को.उ. ३.९) इति श्रुते, 'ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते’ इति (१०.१०) गीतोक्तेश्च। 'प्रियकृग्रीतिवर्धन: ! इति विष्णुसहस्रनामोक्तेश्च। नरकादिष्वपि स्वशरीरेण जीवात्मना सहायत अन्तर्यामीति भगवान्‌ सहायः द्रोच्यते। अतो यत्र देवा अपि मनुष्यगन्धमसहमाना छर्दनपूर्वकं कुत्सयन्तो योजनादुपरि स्थित्वा हरिराददते, भगवांस्तु मर्त्यलोके कौसल्यागर्भे वर्षमवस्थाय जात इत्यहो सहिष्णुत्वकाष्ठेत्यवर्णि भूषणकारेण। भगवान्‌ सहायः सखा यस्यः "सयुजा सखायाः' (मुः ३. १. १) इति श्रुतेः, "सुहृदं सर्वभूतानाम्‌” इति (५.२९) गीतोक्तेश्च। यद्वा परोपकारव्यसनी भगवान्‌ सहायोऽनुपकारिण्यपि किमस्य भविष्यति किं करवाणीति शुभाशंसी शोभनहृदयो भवति। यद्वा सहायते सहायः सहचरः सेवक इति। तस्य भगवतः स्वरूपत एव सहचरः सेवको भवति जीवः।

विज्ञानात्मवादिनामात्मक्षणिकत्वंप्राणेत्धियात्मवादिनामाशरीरस्थावित्वञ्च प्त्याख्यातुमाह -- नित्य इति। जीवो नित्यो नत्वनित्यः; पूर्वानुभूतार्थप्रतिसन्धानात्‌, “न जायते म्रियते? (क. १.२.१८), ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ? (थे. १. ९) इत्यादिश्ृतेः, 'अजो नित्य: (२.२०) इति गीतोत्तेश्। देहात्मवादे जन्मान्तराभावेनाकृताभ्यागमक्रत- विप्रणाशदोषप्रसङ्ग:ः। जातमात्रे जन्तुः स्तन्यादिवाज्छायुक्तस्तदर्थपरवृत्या निश्चीयते, तदवस्थस्य रागादयो जन्मान्तरीयसंस्कारोदयमन्तरेण युज्यन्ते/ आत्मानमुत्तरकाला- नवस्थाविनं मन्यमानो किङ्चिदुदिश्य प्रवर्तेत, .प्रज्ृतिर्हि खळूत्तरकाले सुखे दुः खनित्र वानुसन्धायैव भवति। सा कथं घटेत? फलकाले स्वाभावात्‌, स्वकाले फलाभावात्‌। पारलौकिकं फलमाभिसन्धाय यज्ञादो पवर्ति्न स्यात्‌। जीवस्य ज्ञानरूपतया सुषुप्त्यादो तस्य नाशो भवतीति तस्य नित्यत्वं नेति वक्तुं शक्यते एवाहं सुषुप्तः एवाहं

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ४७ अबुद्ध इति अत्यभिज्ञप्रत्यक्षेण पूर्वापरकालयोरात्मानुव्रत्तिलाभात्न सुषुप्तौ अप्यात्मनाशः। यश्च प्राणेन्द्रियादिष्वन्यतमस्यात्मनो देहेन सह विनाशदर्शानात्र देहान्तरपराप्ति वदति तं अति भगवान्‌ गौतम आह -- 'वीतरागजन्मादर्शनात्‌' इति (३. १. २४) न्यायसूत्रेण। सरागस्यैव जन्मदर्शनादुत्तरजन्महेतुभूतो रागः पूर्वजन्मानि आवश्यक इति तयोरेकात्मानुव्रतिरावश्यकीति नात्मनो देहावधिकत्वं युक्तियुक्तम्‌। यदि जीवोऽनित्यः स्यात्तदा मोक्षमागोपदेशानर्थक्यं स्यात्‌। यथोक्तम्‌ -- 'अहमर्थविनाशाश्चेन्मोक्ष इत्यध्यवस्याति। अपसर्पेदसौ मोक्षकथाप्रस्तावगन्धतः? इति। यच्च विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानु विनश्यतीति जीवविनाशः श्रूयते, तच्च लोकधीरूढानुवादमात्रम्‌। पुनश्च जीवो विशेषणविधया निरूप्यते -- स्वप्रकाश इति। स्वयम्प्रकाशत्वमनन्याधीनप्रकाशात्वमिति यावत्‌। इदमेव तस्यासङ्गत्वम्‌ अत्रायं पुरुषः स्वयञ्योतिर्भबाति’ (बृ.४.३.९) इति श्रुतेः। जीव: स्वयम्प्रकाशो जञानत्वाद्धर्मभूतज्ञानवदित्यनुमानप्रकारः। ज्ञानाणुत्वामलत्वादयस्तस्य स्वरूपनिरूपकधर्माः, परस्य तु ज्ञानविषयतयेव प्रकाशते, स्वस्यापि द्रमाणान्तरोक्ताणुत्वशेषत्वनियम्यत्वादि- विशिष्टरूपेण ज्ञानविषयत्वमस्त्येव। शा्रवित्सु सज्जनानां जिज्ञासूनां सदेत्थं जीवो वेद्यः, शास्रं विज्ञायापि ये स्वदुराभिसन्धिना युक्तास्ते कामं नेत्थं विदन्तु; किन्तु ये शास्रविदः सन्तः सज्जनास्तेषामित्थमेव जीवो वेद्य इति भावः। जिज्ञासुपदेन विषयप्राशस्त्याद्बुद्धिशौचं द्योतयित्वा तत्वज्ञानाधिकारः प्रकाशितः। शास्रविदित्यनेन स्वरूपयोग्यता, सज्जनपदेन काप्ट्यविरहात्पात्रता सूचिता, तेन जिज्ञासाच्छलेन बुद्धिपरीक्षणविजिगीषादिदोषानत्निरस्य बुद्धिनेर्मल्यं द्योतितम्‌। यतस्ते शा्रविदोऽतस्ते सज्जना अतस्ते सर्वदा जिज्ञासवो भवन्ति, तादृशानां बेद्यः। जिज्ञासुत्वं त्वायि प्रश्‍नकरणात्सुतरामेव सिद्धं सज्जनत्वं शा्रवित्वञ्च सम्बुद्धयैव प्रकाश्यते -- शुभनतिसुमत इति।

मवाच्योऽहं रवाच्याय शेषभूतोऽस्मि सर्वदा इतीत्थमेव बोध्यो ज्ञैर्वाक्यार्थस्तद्विवित्सया ।।२०।। * संवित्करः * राममन्त्र के प्रतिपदार्थबोधन के अनन्तर, उसका समुदित वाक्यार्थ इस प्रकार जानना चाहिए : मकारवाच्य मैं (जीवात्मा), रेफवाच्य परमात्मा श्रीरामजी का सदा शेषरूप हूँ।

४८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

* पदपरामर्शः

रवाच्यो भगवान्‌ मवाच्यो जीव इत्यादिरीत्या ज्ञातवृत्तिकस्यैव शाब्दबोधो भवतीति पदपदार्थोपस्थितौ बीजवाक्यार्थ निष्कृष्योपस्थापयाति ~ मवाच्योऽ हामिति। अहञ्जीवो मपदवाच्यो रपदवाच्याय भगवते रेफाव्यवहितोत्तरलुप्तचतुर्थीबोध्यशेषशेषिसम्बन्धतया शेषभूतः सर्वदास्मीति बीजाक्षरस्य फलितार्थः, शेषशेषिभावस्य सम्बन्धत्वेऽपि तादर्थ्ये चतुर्थी वाच्येति चतुर्थी मुक्तये हारे भजति, ब्राह्मणाय दधि, यूपाय दारु, इतिवत्साक्षात्परम्परया वा एवार्थस्तदर्थस्तद्धावस्तादर्थ्यम्‌; तत्र ष्यञ्‌। ष्यजा सम्बन्धोऽभिधीयते, कृत्तद्धितसमासेभ्यः सम्बन्धामिधानं भावप्रत्ययेन अत्रापि बष्ठीवत्सम्बन्धप्रतियोगिवाचकादेव चतुर्थी तु सम्बन्धानुयोगिवाचकविशेष्याज्जीवात्‌। आत्महविरुददेश्यभूतदेवतात्वं श्रीराम इति तादर्थ्यसम्बन्धविशेषः सिद्धचति। सम्बन्धस्य सांसिद्धिकत्वं विवक्षन्‌ कादाचित्कत्वं वारयति सर्वदा इत्यनेन। शोषवृततिर्भगवत्कैङ्क्य तदतिरिच्य मेऽन्यठ्ायोजनं नास्तीति पदपदार्थतदन्वयार्थनिश्चयेनैवमेव बीजवाक्यार्थो जिज्ञासुभिर्विविच्यावगन्तव्यः। वाक्यार्थविवित्सया परस्परव्यावर्तकधर्मेण प्रधत्तवमनुसन्धाय गुनरन्वितार्थबुभुत्सयेत्यर्थः। अयं गरकृत्यर्थोऽयं ग्रत्ययार्थोऽ यज्ञ समुदितार्थ इति रीत्या विच्छिद्य हि वाक्यस्यामर्थं इति निर्धायते।

रामायेति चतुर्थेन श्रिया देव्यास्तु सर्वदा चेतनाऽचेतनानाञ्च रमणाश्रयतेर्यते ।।२१।। * संवित्करः *

“रामाय' - इस चतुर्थ्यन्त पद के प्रकृतिभाग से यह प्रतिपादित होता है कि प्रभु श्रीराम श्रीपदवाच्य श्रीसीता के साथ सभी चेतनाचेतन के रमणाश्रय है (अर्थात्‌ सबमें रमण करते हैं तथा सबको स्वयं में रमण करवाने वाले हैं)।

* पदपरामर्शः ४:

रामिति बीजार्थं विविच्य मन्त्रराजस्य रामायेति मध्यवर्ति चतुर्थ्यन्तं पदं रक्तिप्रत्ययार्थ- प्रबोधनेनोपलम्भयति रामायेतीति/ रामायेति चतुर्थेन पदेन रमणाश्रयतेयति प्रतिपाद्यते। चठुथेनित्यनेन तत्तूर्ववर्तिनो बीजस्य त्रिपदात्मकता सिद्धयति। अत्र चतुर्थ्यन्तस्य रामेति प्रक्ृतिभागस्यार्थ उच्यते प्रत्ययार्थस्य श्लोकान्तरेण वक्ष्यमाणत्वात्‌, रमते रमयति श्रियं चेतनाचेतनाद्चेति “रामो रमयतां वरः” (वा. रा. २.५३. १) इत्यार्षनिर्वचन- बलात्कर्तयीषि कारके घञ्‌। नारकएूरुषादिवदन्येषामपि दृश्यत इति दीर्घः। रमणाश्रयतेत्यत्र रमणं भावे ल्युट्‌, तदाश्रयो रमणकर्ता तद्भाव ईर्यत इति। केवल स्वयं रमते, स्वरूपशक्तचाः श्रीदेव्याः श्रीसीताया वाऽयं रमणोऽपितु चेतनाचेतनानामपि रमण:।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ४९ चेतन: प्राणी तद््यतिरेकेणाचेतनो जडः, ज्ञानाश्रयचेतनरमणस्य सम्भवे$चेतनरमणं कथं युज्यते। तत्रोच्यते -- 'मोदते भगवान्‌ भूतैर्बालः क्रीडनकैरिव’ (हरि पु. २. १०२. ३७) इत्यत्रेव चेतनाचेतनोभववाचकभूतशब्द्रयोगवदत्रापि चेतनाचेतनपदं युक्तम्‌। यद्वेषदर्थे नजाचेतनतिर्यगजातीयानां खगम॒गादीनां विरहलीलायां स्थावरादिभ्यः स्वसंश्लेषदानेन रमणं युज्यते। यद्वा चेतन: स्यात्सहृदय इति कोषात्सहदयानां भक्तिद्रुतचेतसामसहृदयानामचेतनानां निसर्गक्रूरमनसां राक्षसानामपि स्वाभिरामगुणैः रमण इति। अतो 'रामः कमलपत्राक्षः सर्वसत्वमनोहरः' इति (२.६६.८) वाल्मीकीयरामायणपच्ये बहुसत्वमनोहर इत्यनुत्तवा सर्वसत्वमनोहर इत्युक्तम्‌। इत्यं भगवतो रामस्य स्वाधीनलीलोपकरणत्वमनितरचेतनपेर्यत्वं रमणे लभ्यते।

सर्वविधबन्धुत्वं सर्वप्राप्यत्वमेव

सर्वप्रापकता तेन तथा चोभयलिङ्गता ।।२२।।

उच्यते तत्पदेनैव सच्चिदानन्दरूपता

यावद्विभूतिनेतृत्वं श्रीरामब्रह्मणो मतम्‌ ।।२३।। * संवित्करः #

“रामाय पद के प्रकृतिभाग से यह भी प्रतिपादित होता है कि वही श्रीराम जीवमात्र के सर्वथा बन्धु (विपन्निवारक), सभी के परमप्राप्य तथा अपनी प्राप्ति करवाने में उपायभूत भी हैं। इस प्रकार, वही पद उनके उभयलिंगत्व (अर्थात्‌ निर्गुणत्व/सर्वदोषराहित्य तथा सगुणत्व/सर्वकल्याणगुणाकरत्व) -- दोनों का बोध कराता है। आशय यह है कि श्रीरामजी ही अकेले प्रियपरायण माता के वात्सल्य, हितपरायण पिता के संरक्षकत्व, सखा के सौहार्द, भ्राता के सहायकत्व, गुरु के ज्ञानप्रदत्व, पति के आनन्दप्रदत्व आदि सम्बन्धमूलक भावों का निर्वाह करते हैं। सकलदोषरहित आनन्दमय परमब्रह्म होने से सबके प्राप्य तथा वात्सल्यशरण्यत्व सौशील्यादि-गुणों से युक्त होने के कारण करुणावश जीव को स्वयं की प्राप्ति के हेतु (प्रापक) भी बन जाते हैं -- यही उनकी उभयलिंगता है। “रामाय - इस चतुर्थ्यन्त पद के प्रकृतिभूत राम-शब्द से परख्रह्म श्रीरामजी की सच्चिदानन्दरूपता (नित्यज्ञानानन्दमयता) के साथ यावद्विभृतिनेतृत्व (लीलाविभूति एवं त्रिपादविभ्रूति -- दोनों की एकमात्र नायकता/स्वामित्व) का प्रतिपादन किया जाता है।

* पदपरामर्शः यतस्तेन रामेति.प्रातिपदिकेन प्रथम राम उच्यते, ततस्तद्वाचकप्रातिपदिकावयवार्थ-

५० श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

महिम्ना लथ्यास्तद्वता धर्मविशेषा आश्रयणोपयुक्ताः प्रकाश्यन्ते -- सर्वविधबन्धुत्वं सर्वप्राप्यत्वं सर्व्रापकतोभयलिङ्गता साच्चिदानन्दरूपता यावद्विभूतिनेतृत्वञ्चैते धर्मविशेष श्रीरामब्रह्मणस्तत्पदेनैवोच्यन्ते। मतमिति नपुंसकमनपुंसकेनैकवच्चास्यान्य- तरस्यामित्येकशेषः। रमयति प्रीत्याबध्नाति स्वसौशील्यादिनेति राम इति व्युत्पत्या सर्वसम्बन्धानिवहिकत्वेन सर्वविधवन्धृत्वमुच्यते 'ऐतदात्म्यामिदं सर्वम्‌’ (छा. ९.८.७) इति श्रुतेः। राति कुक्षौ विश्वं गृह्णातीति रः, अम्यते प्राप्यते इत्यमः; रश्चासावमश्चेति राम इति व्युत्पत्या ग्राप्यत्वमृच्यते। इत्यममयति प्रापयति स्वमात्मानमिति रामस्तेन सर्व्रापकतोच्यते। रेरि्भियौर अम ग्राप्तिरस्योति राम इत्यनेन अवाङ्मनसगोचरत्वम्‌। रमयति कल्याणगुणैरिति शुभगुणाकरत्वरूपमित्युभयलिङ्गतोक्ता। 'रमन्ते योगिनोऽ नन्ते नित्यानन्दे चिदात्मानि' इति (१.६) रामतापनीयश्रुत्या तु सच्चिदानन्दरूपतोच्यते। रापयति प्रकाशयतीति रं, रात्यानन्दमिति रं साकेताख्यं धाम, त्रिपादविभूती रौ भूमिराजानावितिकोषाद्‌ रां भूमिञ्चामयति नियमयतीति रामः, एतेनोभयविभूतिनायकत्वं लभ्यते।

रागादिकारणे बन्धौ तेनैव विनिवर्त्त्यते

बन्धुत्वप्रतिपत्तिश्च भासमाना विचारतः ।।२४।।

* संवित्करः #

इसी चतु्थ्यन्त *रामाय' पद के प्रकृतिभाग से ही आज्ञानकल्पित, लौकिक माता-पिता-मित्र-पुत्र-कळत्र-आदि में रागादि के कारण जो बन्धुत्व (अपनेपन) तथा सहायकत्व का भ्रमात्मक बोध हो गया है, उसका निवारण भी हो जाता है; क्योंकि अच्छी तरह से विचार करने पर यह बात समझ में आती है कि प्रभु श्रीराम ही मेरे अपने हैं, सार्वत्रिक सर्वकालिक बन्धु हैं। लौकिक सम्बन्धियों में जो बन्धुत्व की प्रतीति होती है, वह आज्ञानजन्य रागादि के कारण है; वास्तविक नहीं।

* पदपरामर्शः *

'सर्व वाक्यं सावधारणं भवाति’ इति पूर्वश्लोकनिरदिष्टानुसारेण सर्वविधबन्धुत्वं भगवति श्रीराम एव नान्यत्र। अतस्तेनैव रामपदेन रागादिहेतुके लौकिकबन्धौ या भासमाना देहादिसम्बन्धेन कल्पिता बन्धुत्वप्रतिपतिरयं मे बन्धुरित्याकारको दुरवग्रहः, सा विनिवर्त्यते स्वयमेव रामपदार्थस्य विचारतो विचारेण दूरयुत्सार्यते। बध्नातीति व्युत्पन्नो बन्धुशन्दः सम्बन्ध्यादिपरः। स्वयमविद्यापाशबद्धः कर्मकूपे पतितः कालव्यालग्रासभूतः कथमन्यं रक्षेत्‌? वस्तुतः सर्वसम्बन्धनिवाहकः सर्वेपाञ्चेतनानां सर्वे जन्मसु सर्वविधोपकारको भगवाज्‌ श्रीराम एवेति एव याथार्थ्येन हितसाधकोऽहित- निवर्तको बन्धुः। अतश्च त्वमेव बन्धुश्चेत्येवकारः सङ्गच्छते। अन्ये भगवत्परेरणया

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ५१ स्वानुकूलक्रत्यमनुश्रित्य यधासामर्थ्वगेवो पकुर्वन्ति। भगवांस्त्वनन्यप्रयोज्यो निरपेक्षक: सर्वधोपकरोति। यथोक्तं भागवते (५.५.१८) -- गुर्र्न स्यात्स्वजनो स्यात्‌ पिता स्याज्जननी सा स्यात्‌। दैवं तत्स्यान्न पतिश्च स्यान्न मोचयेद्यः समुपेतमृत्युम्‌’ इति। भासमाना बन्धुत्वप्रतिपत्तियावत्‌ स्वस्वरूप- परस्वरूपयोर्याधाथ्येन प्रतिपतति्नास्ति तावद्रज्जौ सर्पख्यातिरिवातात्तिकी अतीति:। तेनास्या ज्ञाननिवर्त्यत्वं सूचितम्‌। देहसम्बन्धेन यो व्यव्हारमयः स्नेहो रागो वा रागान्धता एव कारणं यत्र तस्मिन्‌ सांसिद्धिकं सम्बान्धिनं गोचारयति। युक्तमाह श्रीलक्ष्मणो रामायणे (२.५८.३१) -- 'अहन्तावन्महाराजे पितृत्वं नोपलक्षये। भ्राता भर्ता बन्धुश्च पिता मम राघवः” इति

तच्चतुर्थ्या स्वानुरूपकैङ्कर्यप्रार्थनोच्यते विषयान्तरसेवाऽपि प्राप्ता सा विनिवरत्त्यते ।।२५।। * संवित्करः #

“रामाय' पद में प्रकृतिभूत राम शब्द के आगे जो चतुर्थी-विभक्ति (अर्थात्‌ डे- प्रत्यय) है, उसके द्वारा अनुरूप कैंकर्य की प्रार्थना का प्रतिपादन किया जाता है। साथ ही; वह विषयान्तर (श्रीरामजी के अतिरिक्त देवादि) की रागप्राप्त सेवा की व्यावृत्ति भी करता है। श्रीरामसेवा ही जीव के स्वरूप के सर्वथा अनुरूप है, विषयान्तसेवा स्वरूप के अनुरूप नहीं। अत: धटो पटः” -- इस स्वतः इतरव्यावृत्ति की प्रतीति के समान उसकी व्यावृत्ति स्वयं होती है। आशय यह है कि हे भगवन्‌! मुझे (इस जीव को) स्वरूपानुरूप आपके कैंकर्य का लाभ मिलना ही चाहिए” इस प्रकार की दीनप्रार्थना चतुर्थी-विभक्ति के द्वारा प्रतिपादित होती है।

* पदपरामर्शः *

रामायेत्यत्र प्रक्रतिभागस्य समुदायशक्तचाऽवयवशक्तचा लभ्यमर्थजातं परिगणय्य इदानीन्तदुत्तरवर्तिश्रृयमाणचतुर्थीविभक्तेबोध्यार्थ व्याचष्टे ~ तच्चतुर्थ्येति। तच्चतुर्थ्या तद्रामपदाव्यवहितपरवर्तिचतुर्थ्यत्यर्थः। तस्य चतुर्ध्येत्यत्रोह्देश्यविधेयभावसम्बन्धं मनस्याधाय समास उपपाद्यः, सामीप्यादिः षष्ठ्यर्थ इत्येवं ग्रौढमनोरमादौ भूम्ना विग्रशत्‌। उद्देश्य: सम्प्रदानचतुर्थ्यर्थ इत्यनुसन्धाय "कुरुष्व मामनुचरम्‌' (वा. रा. २.३१.२२) इति श्रीलक्ष्यणोक्तबनुगुणं भगवत्कैङ्कर्यमेव जीवनोदेश्यं शोषस्य; तदप्राप्त्या तस्य भगवदिच्छाधीनतया तव्पार्धनायां तत्पर्यवस्यति। 'किन्तस्य शत्रुहनने कपयः सहायाः ' इति (९.११.२०) भागवतोक्तया पूर्णकामस्य सत्यसङ्कल्पस्य सर्वेश्वरस्य भगवतो काचिदपेक्षा; तथापि स्वरूपानुगुणशेषवृत्तिस्तत्कैड़र्य परमप्राप्यतया प्रार्थनीयमेव,

५२ श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर: 'दासभूताः स्वतः सर्वे ह्यात्मानः परमात्मन:' (११) इति श्रीनरसिंहमन्त्रराज- पदस्तेत्रुक्ते। स्वानुरूपेति पाठः श्रेयान्‌, तेन स्वल्पसत्त्वस्यापि बद्धजीवस्य यथाधिकारं यावढुद्धिबलोदयं साध्यं यदित्यर्थलाभः।

विचित्रदेहसम्पतिरीश्वराय निवेदितुमित्युक्तमुपेक्ष्य विषयान्तस्प्रवणेन्द्रियाणां सदसद्विवेकायेवात्मानमुपासीतेति शास्रं अवृत्तम्‌। आत्मा खलु चिदचिदात्मा भगवान्‌ श्रीराम एव; सुबालोपनिषदः 'यस्य प्रथिवी शरीरम्‌, यस्यात्मा शरीरम्‌” इत्यादिश्रुतेः 'जगत्सर्व शरीर ते! इति (६.११७.२५) श्रीरामायणोक्तेश्च। तदुपासनविधानेन सेव्यविषयानियमनादसेव्यप्रतिषेधः सुतरामेव गम्यते, तद्यथा -- पयोव्रतो ब्राह्मण इत्युच्यते, व्रतं नामाभ्यवहारार्थगुपादीयते, शक्यं चानेन शालिमांसादीन्यपि ब्रतयितुम्‌। तत्र नियम: क्रियते पयसव ्रतयेदिति यथा वा ब्रीहीनवहन्ति' इत्यत्र व्रीहीणां वैतुष्यमवघातेनेव सम्पादनीयमिति नियमः प्रतिपाद्यते; तद्वदत्र श्रीराम एव सेव्य इति नियम्यते। नियमस्यान्यनिवृत्तिफलकत्वादाह -- विषयान्तरसेवापि द्रप्ता सा विनिवर्त्यते इति। रागतः प्राप्ता, अर्थादिकामनया वा प्राप्ता विषयान्तरसेवा, ब्रहलन्द्रादिदेवतासेवा तदितरमनुष्यादिसेवा वा, सापि निवार्यते सुबालोपनिषदः 'यस्यादित्यः शरीरम्‌” इतिश्ुत्ये्रादीनामप्यात्मभूतस्य परमपुरुषस्यैव साक्षादाराधनस्य विहितत्वाद्धगवद्‌- व्यतिरिक्तसेवाया आविधिपूर्वकत्वमाह भगवानापि 'ये त्वन्यदेवताभक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः। तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम्‌’ (गी. ९. २३) इति। आत्मस्वरूपस्य यथावस्थितज्ञानाभावे विषयान्तसेवाया रागप्राप्ताया अप्यविहितत्वाद्‌ निव्रृत्तिर्विधीयते चतुर्थ्येति भाव:। वस्तुतो विज्ञाते तस्मिंस्तत्कङ्कर्येहया धर्मशास्रसिद्धां मातापित्रादिसेवामप्यनादूत्य पखिजन्ति महात्मान: सर्वशरीरसेवायाः सर्वशरीरिसेवा- पर्यवसायित्वात्‌।

पदेन नेनात्र तु पञ्चमेन प्रकथ्यतेऽथो तदनन्यशेषता

हेयं तदन्यार्थमपि स्वतन्त्रता निवर्त्यतेऽतः सततं स्वकीया ।।२६।।

पदेन षष्ठेन इत्यनेन स्वस्वाम्यनर्न्याहकशेषताऽपि

समुच्यते चेतनवाचिना तु तत्किङ्करत्वैकफलत्वमेव ।।२७।।

* संवित्करः *

मन्त्र के चरम भाग 'नमः' को सखण्ड (न + मः) मानते हुए, उसके पूर्ववर्ती पंचम पद 'न' के अर्थ का प्रतिपादन किया जा रहा है। इस पंचम पद 'न' के द्वारा जीव की अनन्यशेषता बतलाई गई है (अर्थात्‌ जीव प्रभु श्रीराम का ही अनन्यशेष है)। इसी 'न' पद के द्वारा जीव की अन्यार्थता (किसी अन्य जीव का शेष होना,

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ५३ उसके लिए ही होना तथा उसके अधीन होना) का परित्याग द्योतित होता है। इसी के साथ; इस निषेधवाचक 'न' के द्वारा जीव की स्वतन्त्रता की निवृत्ति भी प्रतिपादित होती है (अर्थात्‌ जीव के भगवदधीन होने से उसका कर्तृत्व स्वतन्त्र नहीं है सखण्डपक्ष में मन्त्र का षष्ठ पद 'म' है, जो “न्यते इति मः” इस व्युत्पत्ति के अनुसार चेतनवाची होने से जीव का बोधक है। वह षष्ठ पद “म' जीव की अपने स्वामी प्रभु श्रीराम के प्रति अनर्न्याहशेषता का निर्देश करता है, साथ ही प्रभु का कैंकर्य ही उसका एकमात्र प्रयोजन एवं फल है; ऐसा बोध कराता है।

* पदपरामर्शः *

मन्रराजीयचरमखण्डस्य नमः इत्यस्य सखण्डतापक्ष आद्यक्षरनकारस्य गम्यार्थ तेन पुनव्याव्रिचार्थक्लाकळयाति -- पदेनेति। अथो मध्यमखण्डव्याख्यानन्तरमत्र मन्त्रराजव्याख्याने पारिशेष्यात्‌ पञ्चमेन पदेन नेन जीवस्य तदनन्यशेषता भगवतो रामस्यैवायं यथेष्टविनियोगाहो जीवो नान्यस्य कस्यचिदन्यस्य शेष इति तद्वृत्तिधर्मः प्रकथ्यते। पर्युदासो नजृद्योत्यः, अन्यशेषतायाः पर्युदासादनन्यशेषता ग्रतिपाद्यते। नजो निवर्तनस्वभावात्स्वप्रतिपाद्यादन्यत्कि निवर्त्यत इति जिज्ञायासामाह -- हेयामिति। अनन्यशेषतामुक्तवायं नकारो भगवदतिरिक्तप्रयोजनं हेयमिति निवर्तयति, तेनानन्यशेषत्वम्‌ अनन्यप्रयोजनत्वञ्चायातम्‌। अर्थः प्रयोजनम्‌, अन्यार्थमन्यप्रयोजनत्वम्‌, तदन्यार्थ तदन्यप्रयोजनत्वं हेयम्‌। किञ्च निवत्यान्तरमाह -- स्वतन्त्रेति भगवदधीनतया स्वकीया स्वतन्त्रता निवर्त्यते; परावत्तकर्तत्वाद्यथेष्टविनियोगाहत्वाच्च शेषभूतस्य जीवस्योति। “दृष्टा मन्ता” (प्र. ४. ९) इति श्रुतेर्मनुत इति व्युत्पत्या 'म' इति जीववाची। "नम: इत्यत्र चरमेण षष्ठे पदेन मेन जीवात्मन: स्वाम्यनन्याहकशेषता समुच्यते, "यतिं पतीनाम्‌” (शे. ६.७) इति श्रुतेजीवस्य स्वत्वं परमात्मनश्च स्वामित्वं निरूप्यते। जीवस्य भगवद्ग्तिरिक्तः स्वामी सम्भवति, यतः तदेकशोष इत्यर्थः समुच्यते। तथाविधस्वामिन: कैङ्कर्यमेवैर्क फलं जीवस्येत्यर्थोऽप्याषिना समुच्चीयते। अत्राप्यन्ययोगव्यवच्छेदार्थकेनैवकारेणान्यकेङ्कर्यं व्यवाच्छिद्यते।

उपायार्थपरेणासावखण्डनमसोच्यते उपायो हि मवाच्यस्य रवाच्यो राम एव स: ।।२८।। * संवित्करः = अखण्डपक्ष में 'नमः' पद उपायरूप अर्थ का बोधक है, जो भकारवाच्य जीव के लौकिक एवं पारलौकिक अर्थसिद्धि में रेफवाच्य श्रीरामजी ही एकमात्र उपाय हे” -- ऐसा बोध करवाता है।

५१ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

* पदपरामर्शः

नमेति वर्णद्रवात्यकतया नमश्शन्दस्य सखण्डस्य प्रतिवर्णमर्थमुत्तवा तस्याखण्ड- पदस्यार्थमुत्रयति -- उपायार्थेति। अखण्डनमसोपायार्थपरेणासावृच्यते। नमस उपायवाचकतया भगवानेवोपायो जीवस्येति प्रोच्यते। उपायतेउनेनेतिव्युत्पत्त्या भगवदुपलन्धिसाधनत्वं बोध्यते, यदुक्तं तत़्ाप्तवे प्रधानोऽयं पन्था नमनवानिति। नमस्तु भाववाचनम्‌, भाव इत्थं निर्दिष्ट -- “भगवान्‌ मे परो नित्यमहं प्रत्यवरः सदा। इति भावो नमः प्रोक्तो नमसः कारणं हि सः? इति। अहंममकारनिवर्तकत्वमपि निरुच्यते -- मि नेत्येवं समीचीनबुद्धया सात्र निवायति। नाहं मम स्वतन्त्रोऽहं नास्पीत्यस्यार्थ उच्यते’ इति। नमसा निर्दिष्टोपायः इत्यत्राह मवाच्यस्य जीवस्य रवाच्यो राम एव उपाय इति; 'यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः? (क. १.२.२३) इति श्रुतेः। केवलमुपेयभावेन विलसति, अपितु साधनहीनप्रपन्नेषु करुणया प्रसह्यात्मानमुपलम्भयतीति प्रापकत्वादृपायभावमपि धतत; “यमूर्ध्व निनीषति तेन साधु कर्म कारयति' (को. ३.९) इति श्रुतेः। 'यद्वा तयासि ते निष्ठा एव मदनुग्रहः” (भा.पु. ३.९.३८) इत्युत्तेराश्रितजीवस्य भगवद्विषयकज्ञानेच्छाप्राप्त्यनुगुणप्रवृत्यादिकं यत्किमपि भवति, तत्सर्वन्तदनुग्रहेणैव जायते; स्वविषये प्रवर्तकत्वात्स एवोपाय इति भाव:। यश्चानुष्छानवेलायामपि प्रियङ्करत्वात्सिद्धतया सिद्धोपायः, स्वभक्तेच्छापूर्तिसाधनतयोपाय उच्यते। अत उक्तं सहस्रनामस्तोत्रे -- "सिद्धिदो सिद्धिसाधनः? इति। यो हि भक्तयनुगुणदेहसम्पत्‌- प्रदानेन समर्थकरणदानेन, प्रवर्तकानादिवेदविद्याप्रकाशनेन अवतीयदारचरितेन ध्येयस्वरूपोपलन्ध्या करुणया संसारमग्नान्‌ स्वाभिमुखीकरोति। अत एव 'अभ्यासेऽ प्यसमर्थोऽसि’ (गी. १२.१०) इत्यादिरीत्यानेकाविकल्पप्रदानेन यथाकथिञ्चन्मामिच्छाप्तुं धनञ्जयेत्यधिकारिभेदादुपायप्रदर्शनं सङ्गच्छते। मद्याजी मां नमस्कुरु’ (गी.९.३४, १८.६५) इत्यादेशेनापि नमति तं शास्रविधिसम्पू्त्य नमयति। यथोक्तम्‌ -- 'प्रह्वीभवति नीचे हि परो नैच्यं विलोकयन्‌। अतो वा नम उद्दिष्ट यत्तं नामयति स्वयम्‌।। वाचा नम इति प्रोच्य मनसा वपुषा यत्‌। तन्नमः पूर्णमुदिष्टमतोउ न्यन््यूनमुच्यते' इति। नम इत्यनेन भगवानेवोपाय इति बोधनात्स्वाधीनस्वार्थकर्तुत्वाभोकत्वादिभ्रमं निरस्य प्रार्थयिष्यमाणस्य परमफलस्य तदेकसम्पाद्यता प्रकाश्यत इति भावः।

बीजेनैवाथ जीवस्य स्वरूपं प्रतिपाद्यते रामायेति परस्यापि चतुर्थ्या तत्फलस्य ।।२९।।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ५५ उपायस्य त्वखण्डेन नमःखण्डेन चोच्यते सखण्डेन मकारेण षष्ट्यन्तेन विरोधिनः ।।३०।। * संवित्करः * मन्त्रराज में प्राप्ता, प्राप्य, प्राप्तिफल, प्राप्त्युपाय एवं प्राप्तिविरोधिरूपी अर्थपंचक का ज्ञान समाहित है। इसी आशय से बताया गया है कि 'रां' बीज से प्राप्ता (जीव) का स्वस्वरूप, 'रामाय' पद के प्रकृतिभाग से प्राप्य (अर्थात्‌ परतम भगवान्‌ श्रीराम) का स्वरूप एवं चतुर्थी-विभक्ति के द्वारा भगवत्य्ाप्ति का नित्यशेषवृत्तिरूप प्राप्तिफल बताया गया है। अखण्ड 'नमः' पद के द्वारा भगवत््राप्ति के उपाय (भक्ति या प्रपत्ति की दृष्टि से स्वयं भगवान्‌) का संकेत है। सखण्ड (“नमः”) पक्ष में षष्ठ्यन्त मकार खण्ड (अर्थात्‌ मः? -- इस षष्ठ्यन्त भाग) से प्राप्तिविरोधी (अन्याश्रय एवं अहंकारादि) के स्वरूप का कथन हुआ है। * पदपरामर्शः * वेदमहासारस्य मन्त्रराजस्य बह्र्थरत्नाकरतां ददर्श ज्ञेयपौष्कल्येऽ पीह मुमुक्षुजनवेद्यानां पञ्चस्वेवार्थेपु समावेशादवश्यवेदनीयतया परथितं प्राप्टृप्राप्यप्राप्तुपायप्राप्तिफल्प्राप्तिविरोधि- रूपमर्थपङ्घकमप्यत्र निहितमिति द्वाभ्यां दर्शयति -- बीजेनैवाथेति। रामिति बीजेन रवाच्याय भगवते मवाच्योऽहं जीवश्शेषभूतोऽस्मीत्युत्तरपदार्थ्रधानतया ज्ञानानन्दस्वरूपस्य ज्ञानानन्दगुणस्य निरुपाधिकशेषस्य जीवस्य स्वरूपं प्रतिपाद्यते तेन प्राणार्थः सूचितः। रामाय इति मध्यवर्तिनो भागस्य रामेति प्रकृत्या परस्य, तदुत्तरवर्तिचतुर्थ्या भगवत्कैङ्कर्य ्राप्तिफलमिति फलस्वरूप प्रतिपाद्यते। नम इत्यखण्डेन चरमभागेनोपायस्य स्वरूपं प्रतिपाद्यते, 'सामित्साधनकादीनां यज्ञानां न्यासमात्मनः। नमसा योऽ करोद्वेवे स्वध्वर डतीरितः। नमस्कारात्मक यस्मै विधायात्मनिवेदनम्‌” इत्युक्तया नमस्कारस्य भक्तिप्रपत््युभयसाधारणतया निरूपणादुपायतोकतेः। सखण्डस्य नम इत्यस्य षष्ठ्यन्तेन मकारेण ग्राप्तिविरोधिन: स्वरूपमुच्यते। अहं स्वतन्त्रोऽहं भगवदन्यस्य देवादेर्वा शेष इत्यादिश्रमः प्राप्तिविरोधीति। यथोक्तं 'अनादिवासनारूढमिथ्याज्ञान - निबन्धना। आत्मात्मीयपदार्थस्था या स्वातन्त्र्यस्वतामतिः। मे नेत्येवं समीचीन - बुद्धया सात्र निवार्यते। विरोधिनः स्वरूपं तन्निरसनायोपादीयते’ इति।

तात्पर्यार्थो शेषवेदशास्त्राभिरुचिसंश्रयः वाक्यार्थः प्राप्यसम्बन्धिस्वरूपाभिनिरूपणम्‌ ।।३९।। तारकस्य प्राधानार्थस्वस्वरूपनिरूपणम्‌ सम्बन्धस्यानुसन्धानमनुसन्ध्यर्थ इष्यते ।।३२।।

५६ श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर: * संवित्करः *

सम्पूर्ण वेदादि शास्रों की अभिरुचि (अभिप्रेत अर्थ) भगवान्‌ श्रीराम की भक्ति-प्रपत्ति है, उसका संश्रय (अर्थात्‌ जीव द्वारा समाश्रयण) किया जाए -- यही मन्त्रराज का तात्पर्यार्थं है। प्राप्यसम्बन्धी स्वरूप का निरूपण ही उसका वाक्यार्थ है (अर्थात्‌ प्राप्यभूत भगवान्‌ श्रीराम के तात्विक स्वरूप का प्रबोधन ही वाक्यरूप मन्त्रराज का अर्थ है)। तारकमन्त्रराज का प्रधानार्थ स्व (जीवात्मा) के स्वरूप का निरूपण है तथा स्व एवं पर (अर्थात्‌ जीवात्मा एवं परमात्मा) के स्वस्वामि-पितापुत्रादि-भावरूप अनेक सम्बन्धों का अनुसन्धान ही अनुसन्ध्यर्थ है।

* पदपरामर्शः *

श्रीरामतारकमन्त्रराजस्य रहस्यनिरूपणमुपसंहारिष्यंस्तातपरयार्थवाक्यार्थप्रधानार्थानु- सन्ध्यर्थनाम्ना चतुर्धा विभक्तमर्थजातं द्वाभ्या सङ्गह्णाति -- तात्पर्यार्थविति। यदर्थीविबोधयिषया शास्रं प्रवृत्तं तदर्थस्तात्पर्यार्थ, अशेषवेदानां तदनुगुणशा्रणां यदर्थेःभिरुचिस्तत्र भगवति श्रीरामे सर्वलोकानां संश्रयः समाश्रयणं जायतामिति मन्त्रराजतात्पर्यम्‌। अत्रार्थे वेदाद्याभिरुचिस्तत्रैव शास्रतात्पर्य मत्वा सर्वैरपि भगवद्रामचन्रचरणाश्रयणं कार्यमिति तात्प्यार्थः। शास्रं हि तत्वमावेदयति हितञ्चानुशास्ति, तत््वतक्षिदचिद्विशिष्टं भगवन्तं श्रीसीतानाथमाह, हिततया तत्ाप्तिसाधनभूतां तद्वक्ति विधत्ते। इत्थमर्थे शास्राभिरुचेस्तदनुगर्ण संश्रयस्यैव तात्पर्यर्थत्वात्‌। तात्पर्यज्ञानस्य वाक्यार्थज्ञाने हेतुतया वाक्यार्थीिरूपणात्याक्तात्पयार्थिकथनं युक्तम्‌। वाक्यार्थमाह प्राप्यसम्बन्थिस्वरूपाभिनिरूपणामिति। योग्यताकाङ्कादिविशिष्टस्य मन्त्रघाटित- पदजातस्य परस्परान्वयेन मुख्यवृत्त्या लब्धो3र्थ: प्राप्यभूतो भगवानेवेति तन्निरूपणं वाक्यार्थो भवति। सर्वीविधवन्धुत्वादिरूपेणान्वितपदार्थानां तत्रैव पर्यवसानात्‌। स्वस्वरूपनिरूपणं तारकस्य प्रधानार्थस्तत्र स्वपदेन जीवो विवक्षितः, देहादिविलक्षणस्य ज्ञानानन्दस्वरूपस्य तस्य भगवदनन्यशेषत्वादिरूपेण प्रतिपादनमेव प्रधानार्थः, तदुद्दिश्य कृत्यानुशासनमुखेन मन्त्रप्रवृततेस्तस्यैव शाख्रवश्यत्वाच्च। आचार्यक्रपया ्राप्तमन्त्रस्य मन्त्रार्थबोधादनन्तरं सततमनुसन्धेयमर्थमाह -- सम्बन्धस्यानुसन्धानामिति। अत्र जीवात्मपरमात्मनोर्मिधो ये नवधा सम्बन्धाः प्रोक्तास्तेषाञ्चितनमयमेव योगः प्रोच्यते। यथोक्तम्‌ -- दृशः परमात्मायं प्रत्यगात्मा तथेदृशः। तत्सम्बन्धानुसन्धानमिति योगः प्रकीर्तितः' इति।

उत्तवेत्थं तारकार्थ तु द्वयार्थः प्रतिपाद्यते विमत्सराः प्रपश्यन्तु प्रगृह्णन्त्ववयन्तु ।।३३।।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ५७ * संवित्करः * इस प्रकार श्रीरामतारक षडक्षरमन्त्रराज के रहस्य का प्रतिपादन कर, अब द्वय-मन्त्र के स्वरूप एवं रहस्य का प्रतिपादन किया जा रहा है। विद्वज्जन इसके रहस्य एवं प्रभाव का मत्सररहित होकर विचार करें, इसे स्वरूपत: ग्रहण करें तथा उपपत्तिपूर्वक हृदयंगम करें। * पदपरामर्शः * इत्थमेवं तारकार्थ मन्त्रराजरहस्यमनेकधा विशदं प्रतिपाद्येदानीं द्वयमन्त्रस्यार्थो रहस्यं निरूप्यते। तं प्रतिपाद्यमानं विमत्सराः सन्तः प्रपश्यन्तु जानन्तु प्रगह्वन्तु धारयन्तु तदनुगुणमेव जपादो निश्चित्यावयन्तु ध्यायन्तु ्हहणमननध्यानादीनामुत्तरोत्तरा- नुधववेशद्यद्योतनाय व्यापारत्रयोक्तिः। उत्तराधें दवयार्थपरामशकि तमिति द्वितीयान्तमध्याहार्यम्‌। विमत्सरा इति रहस्यावगतौ चिचशुद्धिनिबन्धना पात्रता निर्दिश्यते, यदभावेऽ परे उप्तबीजमिव विफलो भवत्युपदेशः। परोत्कर्षासहनं मत्सरः खलु मनोमलः। निर्मत्सरे हृदि जले तैलमिवोपदिष्टार्थः प्रकामं प्रसीदति! एतेन सल्लक्षणमुक्तं "रमणीयं प्रसन्नाम्बु सन्मनुष्यमनो यथा” इति (१.२.५) श्रीरामायणोक्तेः।

श्रीरामद्ठयमन्त्रमद्धततमं वाक्यद्र्‍यं षट्पदं

बाणाक्षिप्रमिताक्षरन्तु खलु विद्धि त्वं दशार्थान्वितम्‌

युक्तं तत्त्रिपदैस्तु तत्र सुमते पूर्व शुभस्यास्पदं

वाक्यं पञ्चदशाक्षरं तदनु दिग्बर्णात्मकं तूत्तरम्‌ ।।३५।। * संवित्करः *

'श्रीमद्रामचन्द्रचरणौ शरण प्रपद्ये, श्रीमते रामचन्द्राय नमः” -- यह श्रीरामजी का परम विलक्षण तथा कल्याणप्रद द्वयमन्त्र है। पूर्व वाक्य में तीन पद तथा पन्द्रह अक्षर हैं तथा उत्तरवाक्य में तीन पद तथा दस अक्षर हैं। इस प्रकार षट्पदात्मक एवं पच्चीस अक्षरों वाला यह मंगलास्पद द्वयमन्त्र दस अभिप्रायों को प्रकाशित करने वाला है।

* पदपरामर्शः *

एकस्यैव मन्त्रस्य वाक्यद्वयात्मकत्वाद्‌ द्राववयवावस्य तदृद्वयम्‌, द्वयं मन्त्र इति द्वयमन्त्र; द्रवोर्वाक्ययो रामपदघटितत्वाच्छ्रीरामद्गयमन्त्रत्वम्‌। अत एव मन्त्रमित्येकवचानं सङ्गच्छते। अतश्च मन्त्रद्वयमिति नोक्तम्‌। मन्त्रस्य वाक्यपदाक्षरात्मनाऽ थतिक्ष स्वरूपमाह -- 'श्रीमद्रामचन्रचरणौ शरणं प्रपद्ये, श्रीमते रामचन्द्राय नमः ' इति वाक्यद्वयम्‌, प्रतिवाक्यं त्रीणि त्रीणि पदानीति षट्पदम्‌। बाणाक्षिप्रमिताक्षरं पञ्चविंशतिवर्णात्मकं

५८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

वक्ष्यमाणरीत्या दशविधैररथैरन्वितं युक्तमिति। श्रौतत्वात्स्वयं सिद्धत्वाद्वस्तुप्राशस्त्याद्‌ चास्याचिन्त्यप्रभावमाह -- अद्धुततमामिति। विमत्सराः प्रपश्यन्त्विति पूर्व सामान्येनोत्तवापि वात्सल्याच्छिष्यं तदर्थगौरवं सूचयन्रात्मीयतातिरेकाष्युष्पदा सम्बोधयति -- त्वं विद्वीति। तस्य अहणधारणाद्यनुगुणयोग्यतामाचष्टे -- सुमत इति। उत्तरार्धे पर्वोतरवाक्यभेदेनोभयत्र वर्णान्‌ परिगणपति -- पूर्व वाक्यं पञ्चदशाक्षरं तदनूत्तर दिग्वणात्मिकं दशाक्षरमिति। वाक्यपद पूर्वमृत्तरामित्युभयत्रान्वायि। एवमेव त्रिपदैर्युक्तं शुभस्यास्पदामिति विशेषणद्वयमुभयान्वयि। पूर्व तदन्विति पदाभ्यां नियतानुपूर्वीतां विज्ञाप्य क्रमेऽभिनिवेशं संसुच्यैकमन्त्रत्व विवक्षितम्‌। सकलशुभाकरयोः श्रीरामेति पदयोयोगादमोषभगवच्छरणवरणे विनियुज्यमानतया शुभास्पदत्वं लन्धम्‌। सर्वादौ प्रपदनक्रियावसितपूर्ववाक्यस्य यदाद्यं सर्वसौभाग्यसूचकं सकलमङ्गलस्याकरं श्रीतिपदं तद्गोध्यतत्ायोजनप्रभाव- रहस्याविष्कारेण व्याचष्टे -- सर्वाधीशेश्वरस्योति। त्विति कोषोक्तरमादिप्रसिद्धार्थवयवृत्यर्थम्‌। अत्र नित्याम्नायसिद्धस्य श्रीसम्प्रदायस्य द्वयमन्त्रे श्रीत्यनेन सीताभिधीयते। शक्त पदमित्यभिप्रायेणाह -- पदेनेति। शब्देनेत्यर्थः, पद्यते ज्ञायतेऽनेनेति करणे घज्‌, सञ्जापूर्वकत्वाद्वद्वयभावः। श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च’ (यजु ३१. २२) इति मन्त्रे लक्ष्म्याः प्रथक्तया तदपेक्षयाभ्यर्हितत्वा्ाथम्येनोपात्ततया श्रियः समाख्याविशेषं यथाशास्रं स्थिरयति स्रीतेति। यद्यपि “अथ मे कृषतः क्षेत्रं लाङ्गल्यादुत्थिता ततः। क्षेत्रं शोधयता लब्धा नाम्ना सीतेति विश्रुता” (गा. रा. १. ६६. १३) इति जनकोक्तचा 'सीराग्रान्निर्गता यस्मात्सीतेत्यत्र प्रगीयते” इत्यानन्दरामायणोक्तेश्च लोकसिद्धत्वं सञ्ज्ञाया ज्ञायते, तथापि 'सीते वन्दामहे त्वा’ इत्याम्नायस्तूयमानतयानादित्वं सिद्धयति। सूयते चराचरम्‌, सवतीछे, स्यति भक्तक्लेशम्‌, सुवति भगवत्कैङ्कय प्रेरयति, सिनोति बध्नाति स्वदिव्यगुणेर्भगवन्तमित्याद्यनेकधाठुभिः एषोदरादित्वादिदं व्युत्पाद्यते शान्दिकै:। 'सीतया भाति चन्द्रचद्रिकया यथा” इति श्रुतेः। यच्चरित्रेण रामायणं जीवति ~ 'श्रीमद्रामायणमपि पर प्राणिति त्वच्चारित्रे/ इति (१४) श्रीगुणरत्नकोशोक्ते:।

सर्वाधीशेश्वरस्यारप्तेहितुरत्राभिधीयते सीता पुरुषकारार्था श्रीत्यनेन पदेन तु ।।३६।। * संवित्करः # पूर्ववाक्य में 'श्री' पद से श्रीसीताजी का ग्रहण होता है, जो सर्वेश्वर भगवान्‌ श्रीराम की प्राप्ति में कारणस्वरूपा हैं। इसके साथ ही वह मुमुक्षुजीव एवं परमप्रभु के मध्य घटक (जीव को प्रभु के समक्ष उपस्थित कर उसे स्वीकार करने हेतु आग्रह करने

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ५९ वाली पुरुषकाररूप) मानी जाती है। आशय यह है कि इनकी कृपा के विना भगवद्राप्ति असम्भव है।

* पदपरामर्शः

साक्षात्साध्यप्रापणानुगुरणं तस्याः प्रभावविशेषमाह -- सर्वाधीशेश्वरस्याप्तेहितुरिति। जगज्जनन्येव जगत्पितुरभयोत्सङ्गोपलम्भने प्रभवति नान्यः कश्चित्तस्य एव तत्र अभुत्वादानुगुण्यादधिक्रतत्वाच्च। आव्विहेतुरिति पाठे पदार्धैकादेशान्वयदोष इत्याप्तेहितुरिति व्यस्तपाठो निदु्टः। आ्वेहेतुरित्यत्राप्तिपदेन सायुज्यमुच्यते तेन ज्ञानदशनि तु कैमुत्यसिद्धे। हेतुरित्यनेन मुख्यहेतुरुक्तस्तेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां तदनुकम्पां विनेश्वरावाप्तेरशक्यत्वं सूचितम्‌। यथोक्तं तच्चरणाश्रितैः 'श्रेयो ह्यरविन्दलोचनमनः कान्ताप्रसादादृते' इति। 'ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌” (तै. २.१.१) इति श्रृत्यनुगुणं सर्वेक्षरलक्षणं पारम्यं भगवतो रामस्य प्रथमषष्छयन्तेन सूचयति -- सर्वाधीशेश्वरस्येति। सर्वाधीशश्चासावीश्वरश्चेति कर्मधारयः, तस्य। सर्वाधीशेत्यनेन सर्वीनियामकत्वमीश्वरेत्यनेन स्वरूपस्वभावान्यथाभावराहित्यं सर्वकर्माराध्यत्वसर्वफल-प्रदत्वसत्यसङ्कल्पत्वाद्युच्यते। तेनात्र पुनरुक्तदोषः। तदित्थं सर्वशरीरित्वेन सवविस्थशुभाश्रयत्वेन स्प्रहणीयनित्य- ज्ञानानन्दमयत्वादीप्सिततमत्वं द्योत्यते। वस्तुतस्तु लोके ब्रह्मरुद्रादीनामधीक्चर- शङ्कास्पदानामपीक्षरस्य नियामकस्येत्यर्थस्तेषामी्वरत्वव्याप्यत्वेन सोपाधिकस्वामित्वेन परापेक्षकर्तृत्वेनोपायनिष्छत्वेनेक्षरधार्यत्वेन चेशितव्यत्वात्‌। तस्याः सापराधजीवेष्वपि जननीसुलभवात्सल्याद्दोषक्षमापणादिविधिना निग्रहाभिरुचिवारणेन तव्माप्तावनितरसाधारणं विनियोगमाह -- पुरुषकारार्थेति। लोके यथा परावरयोर्मिधः-सम्बन्धसिद्धौ कञ्चिकुशल: पुरुषो घटकतयाश्रीयते, तद्गदिय जीवात्मपरमात्मनोः। घटकतया प्रापकत्वं स्वयमीश्चरकोटावनुप्रवेशाच्च प्राप्यत्वञ्चास्या इति विशेष:। अस्या घटकत्वममोघमिति युज्यते, यथोक्तं तन्माह्ात्म्यचिन्तकैः 'अर्थस्वभावानुष्ठानलोकदृष्टिगुरूक्तिभिः। श्रुत्या स्मृत्या संसिद्धं घटकाथावलम्बनम्‌' इति। एवंविधमहनीयार्थस्य वाचकमाह -- श्रीति। श्रीयते भक्तैः, श्रयते भगवन्तम्‌, श्रणोति प्रार्थनाम्‌, श्रावयति व्यथाकथां भगवन्तम्‌, श्रणाति दुःखततिम्‌, श्रीणाति सुफलं पचति भक्तेभ्य इत्यनेकधा व्युत्पत्यैव तन्माहात्म्यं स्फुटति

मता मुरुषकारस्य नित्यसम्बन्ध उच्यते रामचन्द्रेति पदतो वात्सल्यादिगुणस्य ।।३७।। * संवित्करः * ूर्ववाक्य के मतुप्‌-प्रत्ययान्त 'श्रीमत्‌' शब्द के मतुप्‌ प्रत्यय के द्वारा श्रीमान्‌

६० श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर: भगवान्‌ राम का पुरुषकारस्वरूपा श्रीवाच्य श्रीसीताजी के साथ नित्यसम्बन्ध बताया गया है। “रामचन्द्र' पद से श्रीरामप्रभु के साथ वात्सल्य सौलभ्य-सौशील्य-कारुण्य- शरण्यत्वादि अपरिमित गुणों का नित्ययोग ज्ञात होता है (अर्थात्‌ ये कल्याणमय गुण कभी भी प्रभु से पृथक्‌ नहीं होते)।

* पदपरामर्शः

श्रीपदाभिधेयामभिधाय तदुत्तरवर्तिमतुपो मतुबन्तविशेष्यभूतरामचन््रेति पदस्य लभ्यमर्थमुदीरयति -- मतेति। मतेति 'तदस्यास्त्यस्मित्निति मतुप्‌’ (पा. यू: ५. २. ९४) इति विहितस्य मतुपोऽनुबन्धविनिर्मुक्तस्वरूपस्य तृतीयान्तेन निर्देशः, भूगनिन्देति श्लोकवातिकिन परिगणितेष्वर्थेषु नित्ययोगे मतुन्विधानात्तेन मुपा श्रीश्रीमतोर्नित्यसम्बन्ध उच्यते; "अनन्या राघवेणाहं भास्करेण यथा प्रभा' इति (५.१९.१४ श्रीरामायणोक्तेः। मुपा नित्ययोगं विवक्षता मणिप्रभादीनामिव कदाचिदपि विश्लेषप्रसङ्गराहित्यं द्योत्यते, भगवान्नपूर्वो मणि: स्वयं प्रकाशतेऽ न्यप्रकाशने तमोनिरसने ग्रभास्थानपत्नी श्रीसीतादेवीं प्रतीक्षते यथोक्तं प्रभावान्‌ सीतया देव्या परमव्योमभास्करः” इति। मतुपा पुरुषकारस्य घटकस्य नित्ययोगमुक्तवा तदीयाभयदानसमाश्षासनस्य साफल्येऽ सन्देहो गम्यते। पुरुषकारस्य केन सह नित्यसम्बन्ध इत्यनुयोग्याकाङ्कायां श्रीमत्तया स्वयं भगवान्‌ समुपतिष्छते, तेन श्रीप्रतियोगिको भगवदनुयोगिको नित्यसम्बन्ध इति फलति। मतुबन्तश्रीमत्पदोत्तरवर्तिरामचन्द्रपदगम्यमाह ~ वात्सल्यादिगुणस्य नित्ययोग उच्यत इति। "विदितः हि धमात्मा शरणागतवत्सलः ' (वा.रा. ५. २१.२०) इत्याद्युत्तवा वात्सल्यादिगुणयोग लभ्यते, आदिपदेन सोशील्यमाधुयौंदार्यदुव्ातत्वसत्यवादित्वसामर्थ्य- सौन्दयादयो गुणा: संसूचिताः -- "रघोः कुलेऽखिलं राति राजते यो महीस्थितः। स॒ राम इति लोकेषु विद्वद्धिः प्रकटीकृतः।। राक्षसा येन मरणं यान्ति स्वोद्रेकतोऽथवा' (रा. ता.उ. १. १-२) इति श्रुतेः। आनरशंस्यमनुक्रोशः श्रुतं शील दमः शमः। राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषर्षभम्‌” इति (२.३३.१२) श्रीरामायणोक्तेः। अत एव पौरैरुक्तम्‌ 'बहवो ऱप कल्याणगुणाः युत्रस्य सान्ति ते। गुणान्‌ गुणवतो देव देवकल्पस्य धीमत: ।। प्रियानानन्दनान्‌ कृत्स्नान्‌ प्रवक्ष्यामोऽ द्य तान्‌ श्रणु" (२. २. २६-२७) इति च। नाम्नापि रमणाश्रयता लोकाभिरामसौम्यताम्रत- स्रावित्वपोषकत्वप्रकाशाकत्वादयो गुणा अर्थतस्सिद्धा भवन्तीति रामचन्रोति पदतो वात्सल्यादिगुणस्य नित्ययोग उच्यते इत्युक्तम्‌।

चरणावित्यनेनैव वात्सल्यादिकसीतयोः विलक्षणस्य दिव्यस्य विग्रहस्याश्रयस्य ।।३८।।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ६१ * संवित्करः *

'चरणौ' पद से यह ज्ञात होता है कि जैसे वात्सल्यादि गुणों तथा श्रीसीता के नित्य आश्रय भगवान्‌ श्रीराम हैं, वैसे वे अपने अद्भुत सच्चिदानन्दमय दिव्य श्रीविग्रह के भी नित्य आश्रय हैं (अर्थात्‌ दिव्यगुण, एवं श्रीसीताजी के साथ जैसे उनका नित्ययोग है, वैसे उनके अप्राकृत दिव्य श्रीविग्रह के साथ भी नित्ययोग है)।

* पदपरामर्शः *

अत्र प्रपदनकर्मीभूतं चरणाविति विशिष्टं शक्तिस्वाभाव्यादाधारपरतयाश्रर्यं सूचयति, तस्य स्वानुयोगिनं प्रति नित्यसाकाङ्कतया विशेषणार्थानुसन्धानेन तत्रित्ययोगार्थाध्याहारेण व्याख्याति चरणावित्योति। पूर्व श्रीपदेन पुरुषकारभूता श्रीसीतोक्ता, मतुपा नित्ययोग:, रामचन्द्रपदेन वात्सल्यादिगुणस्य तत्र नित्ययोग इत्युत्तवा अत्राश्रयभूतचरणयोः तदाश्रयताभिधीयते। वात्सल्यादिकं सीता वात्सल्यादिकसीते, सीतेत्यस्याल्पाच्त्वेऽपि बष्छीसमासश्रमवारणाय पर्योगः; तयोराश्रयस्य मिथो नित्ययोगश्चरणावित्यनेनोच्यते वात्सल्यादिगुणानामाश्रयस्य नित्ययोगः सीतायाश्चाश्रयस्य मिथो नित्ययोग उच्यते, केवलं तयोरेवापितु विलक्षणदिव्यविग्रहस्याप्याश्रयस्य मिथो नित्ययोग उच्यते इति पदानामन्वयः। चरणावित्यनेनान्याङ्गापेक्षा सौलभ्यन्तु स्वतो गम्यते, तावेव सम्पूर्णविग्रहस्याश्रयभूतावित्यपि सर्वानुभवसिद्धम्‌। भगवच्चरणावात्रित्य विलसतो भगवद्विग्रहस्य वैशिष्टयमाह द्वाभ्यां पदाभ्याम्‌ -- विलक्षणस्य दिव्यस्योति। प्रतिक्षणमदृटपूर्वतया निरतिशयौज्ज्वल्यापूर्वरूपसंस्थानवैभवादिविस्मयावहत्वेन नवनवायमानत्वेन चानुभूयमानतयाद्धुतत्वमेव विलक्षणत्वम्‌। तदेव शुभाश्रयत्वेऽपि सुकुमारौ महाबलावित्यादिना विरुद्धगुणाश्रयत्वरूपं विलक्षणत्वमाहादिकावि अत उक्तम्‌ ~ 'रूपसंहननं लक्ष्मीं सौकुमार्य सुवेषताम्‌। ददृशुर्विस्मिताकारा रामस्य वनचारिणः” इति (३. १. १३)। नित्यकैशोरयेर्णं समस्तहेयराहित्येन शुद्धसत्त्वमयत्वाच्चाप्राक्ृतत्वं द्योतयति -- दिव्यस्येति। अत एवोक्तं ब्रह्मणा अस्यापि देव वपुषो मदनुग्रहस्य स्वेच्छामयस्य तु भूतमयस्य कोऽपि। नेशे महित्ववसितुं मनसान्तरेण साक्षाचवैव किमुतात्मसुखानुभूतेः? (भा. पु. १०. १४. २)। यश्च सेव्यते एव सेवकस्याश्रयो भवति भर्तु: पादच्छाया विशिष्यत इत्यभिदधानाया: श्रीसीतादेव्या भगवच्चरणावात्रित्येव जीवन्त्यास्तदेकाश्रयत्वन्तु सिद्धमेव। 'सा श्रीः स्ववासमरविन्दवनं विहाय तत्पादसौभगमल भजतेऽनुरक्ता’ इति (१.१६.३४) भागवतोक्तेः, वने निवत्स्यामि यथा पितुगृहि तवैव पादावुपगृह्य सम्मता’ इति (वा.रा. २.२७.२१) श्रीसीतादेवयुतेश्च। या खलु पातालप्रवेशाकसरेऽपि मनसा तावेवाश्रयन्ती विवरं प्राविशत्‌ "ध्यायन्ती रामचरणौ विवरं प्राविवेश ह’ इति (९.११.१५)

६२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

भागवतोक्ते:। आश्रयभूतयोश्चरणयोर्वात्सल्यादिगुणैनित्ययोगस्तु निपुणतरमुपपाद्यते 'ध्येयं सदा परिभवष्नमभीष्टदोहमू' इति (११.५.३३) भागवतपद्यमाश्रित्य। तथाहि सदा ध्येयमिति, सोन्दर्यसौलभ्यादि, परिभवष्नमिति नीचानादृतजनदोषाद्वविचारेण स्वीकरणं सौशील्यम्‌, अभीष्टदोहमित्योदार्यम्‌, तीर्थास्पदमिति परमपावनत्वम्‌, शिवविरिक्िनुतमित्यनेन महैश्वर्यम्‌, शरण्यमित्यात्रित-वात्सल्यम्‌, भृत्यातिहिमिति कारुण्यम्‌, प्रणतपालेत्यस्य समस्तएववियवतया विशेषणत्वपक्ष आश्रितरक्षकत्वं भवान्धिपोतमिति संसाराणवितारकत्वमिति सूचितगुणेर्नित्ययोगः प्रतिपाद्यते चरणावित्यनेन।

शरणेतिपदेनैवोपायस्तद्विग्रहो बुधैः उपायाध्यवसायस्तु प्रपद्य इति वर्ण्यते ।।३९।। * संवित्करः #

“शरण' पद से उपाय विवक्षित है। वह उपाय प्रभु का करुणामय विग्रह (स्वभाव) ही हे (जिसे गोस्वामीजी ने प्रभु मूरति कृपामयी है” इस शब्दों से व्यक्त किया है)। “प्रपद्ये' क्रियापद से उपायाध्यवसाय (अर्थात्‌ उपायविषयक निश्चयात्मिका अन्तःकरण की वृत्ति) का निर्देश किया गया है।

* पदपरामर्शः *

“शरणं प्रपद्ये' इति पदद्वयगम्यमर्थमेकैकमभिधत्ते -- शरणेतीति। रक्षाप्रार्थनायां रक्षितोपायो भवति, चात्र शरणपदेन वर्ण्यते "शरणं गृहरक्षित्रेः' (३.३.४५०) इत्यमरकोषात्‌। अहि्बुध्न्यसंहितायामप्यस्योपायपरत्वमुक्तम्‌। उपाये गृहरक्षित्रेश्शब्द: शरणामित्ययं वर्तते साम्प्रतस्त्वेष उपायाधैकवाचक:। शरणं केवलगुपायस्तद्विग्रहोऽपि। रक्षितुगोप्तित्वेन वरणविधौ शब्दात्मना मन्त्रे तन्निवेशाच्छरणमित्युक्तेरुपायाकारता, शरणमित्युक्तिक्षमं रक्षतीत्युक्ते। प्रपद्ये इति प्रपूर्वकादिवादिगणस्थात्‌ 'पद गतो” इति (४.६५) पाणिनीयधातोः कर्तरि लट्युत्तमपुरुषैकवचने रूपम्‌। सोपसर्गधातु- विशेषोऽयमत्राध्यवसायवैशिष्टयं व्यनक्ति! अतः प्रपत्तिरिति वैष्णवनिकाये सविशेषं प्रथते, सा शरणशब्दान्वितप्रपद्योपदप्रयोगेण प्रार्थनान्वितो भरन्यासः। यद्यपि परपद्य इत्यत्र गत्यर्था बुद्धचर्था इति रीत्या बुध्यर्थकेन धातुनाऽ ध्यवसायमात्रमुपस्थाप्यते, तथापि समभिव्याहतशरणशन्दार्थपरामर्शादुपायाध्यवसाय इत्युच्यते; तेन प्रर्थनाद्यन्वितात्मभरन्यासं विदधामीत्युक्तं भवति। विषयमधिकृत्य गौरेवायमित्यवसायो निश्चय एवाध्यवसायो भवति। व्यवहर्ता स्वकर्तव्यमध्यवसीयैव प्रवर्तते, तत्र योऽयं कर्तव्यमिति विनिश्चयः बुद्धेरसाधारणधर्मरूपोऽध्यवसायः प्रोच्यते। अत्र रक्षकत्वेन वृत उपायभूतो भगवान्रून॑ मां रक्षिष्यतीत्येवं बुद्धोर्निश्चिय एवोपायाध्यवसायः; प्रपद्य

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ६३ इति क्रियापदेन निरूप्यत इति भाव:। अत्र लटा विधीयमानो वर्तमात्व- व्यपदेशोऽनुष्ठानकालाभिप्रायेण, यथा बहिदेवसदनं दामीतित्यत्र दामीत्यनुष्ठान- कालमभिपरत्यैव पयुक्तं तद्गदिति। इत्थं "शरणं प्रपद्ये' इत्यनेन गोप्ुत्ववरणमात्मनिक्षेपश्चेति रयं सम्पद्यते।

प्राप्यं मिथुनमेवेति श्रीमते पदतो मतम्‌ रामचन्द्रेति पदतः स्वामित्वं प्रतिपाद्यते ।।४०।। * संवित्करः #

उत्तरवाक्य के “श्रीमते? पद से यह प्रतिपादित होता है कि जीवमात्र के प्राप्य युगलस्वरूप श्रीसीतारामजी हैं। “रामचन्द्र' पद से प्रभु का निरुपाधिक सर्वस्वामित्व प्रतिपादित होता है।

* पदपरामर्शः *

उत्तरवाक्यस्य “श्रीमते’ इति चतुर्थ्यन्तस्य पदस्याभिप्रेतार्थमाह -- ग्राप्यामिति। ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌" (तै २. १. १) इति श्रुतिबोधितं परपदबोध्यं पराप्यं मिधुनं युगलं श्रीसीतारामात्मकमुभयोनित्यियोगादित्येवार्थः “श्रीमते' इत्यनेनाभीष्ट:। मिधुनामिति कथनादेव तदतिरिक्तस्य प्राप्यत्वनिवृत्त्यात्रत्यैवकारेणोभयोरगौणमुख्यभावो व्युदस्यते। महेनद्रदेवताकयागवदुभयोरात्महविरुदेरशाहत्वं सर्वविधकेङ्करयप्रतिसम्बन्धित्वञ्चैतेन सूच्यते शोषित्वस्योभयनिष्छत्वात्‌। उत्तरार्धेन रामचन्द्रेति पदावसेयमाह -- स्वामित्वामिति। निरुपाधिकरोषित्वमित्यर्थः। देवतान्तरस्यास्वामित्वात्कषायपानवद्विरसमपि हितबुद्ध्या तदुपासनं सम्बन्धाज्ञानमूलम्‌। रामचन्द्रोति नाम्नैवा विषयाभिरूप्येण विकृतभयङ्कर- तत्वान्तरभजनाद्वचावृततिर्भवति। 'स्वामित्रित्यैश्वये” इत्यनुशासनादैश्वर्य एव स्वामित्रिति निपातनात्पदमिदमीश्चरविषयम्‌। राजादिकूपचारतो नियमनवैभवादितल्वेशदर्शना्मयुज्यते, नित्यनियमनव्यापनसार्वज्यादिसामर्थ्यवति श्रीरामे भगवति तु स्वामित्वयोगो युक्त एव, तदतिरिक्तस्य सर्वस्य तनत्नियम्यत्वात्‌। अतो राजा रामचन्द्र एव, अद्यापि लोके राजा रामः”, 'रामराज्यम्‌' इत्याद्यनन्यसाधारणतया जोघुष्यते। समुदायस्य स्ज्ञात्वेऽपि प्रत्येक स्वामित्वं श्रुतिस्म्॒त्यादिसिद्धम्‌। 'राजते यो महीस्थितः' इति (रा.ता.उ. १. १) श्रौतनिर्वचनाद्रामपदेन “सोमोऽस्माकं ब्राह्मणानां राजा” इति (यजु. १०.१८) श्रुतेश्वन्त्रपदेनापि राजलक्षणं स्वामित्वं ग्रकाश्यते। अत एव भगवन्तमुदिश्य दण्डकारण्ये तापसौरुक्तम्‌ 'नगरस्थो वनस्थो वा त्वं नो राजा जनेश्वर” (वा. रा. ३. १. २०) इति।

विभक्तद्यायेतिपदतः शेषवृत्तिर्महात्मभिः विरोधिनो निरासस्तु नमः पदेन वर्ण्यते ।।४१।।

६४ श्रीवैष्णवमताब्जभास्करः * संवित्करः *

'रामचन्द्राय' पद की चतुर्थी-विभक्ति (डे-स्थानिक आय”) के द्वारा जीव की शेषवृत्ति (अर्थात्‌ कैंकर्यपरायणता) का निर्देश किया गया है तथा “नमः” शब्द से भगवत्प्राप्ति के विरोधी का निरास (अर्थात्‌ प्रातिकूल्यवर्जन) सूचित किया है।

* पदपरामर्शः *

रामचन्द्रायेत्यस्य ग्रकतिभागस्य स्वामित्वरूपमर्थमभिधायेदानीन्तदुत्तरवर्ति- चतुर्थ्येकवचनस्य डेस्थानिकयादेशतत्निमित्तदीर्षविशिष्टाकारतां ्राप्तस्यायेत्यस्य विभक्तित्वातिदेशेन तदर्थमवधारयति -- बिभक्तचायेतीति। महात्मभिर्विशदवुद्धिभि- ्तुर्थ्याऽत्र शेषवृततिर्भगवदधीनताप्रत्ययदाढ्येन तत्कैङ्कर्यमिति वर्ण्यत इत्यर्थः। अत्ययमात्रस्यापि कृते पदशब्दव्यवहारः प्रत्ययवाचकतापक्षमाश्रित्य शेषव्रतिरूपोऽर्थविशेषः पद्यते ज्ञायतेऽनेनेत्यर्थीविशेषाभिधायकत्वाभिप्रायेण। वस्तुतः शान्दिकनये वाक्यस्फोटस्य मुख्यत्वे प्रक्तिप्रत्ययविभागस्य तु काल्पानिकत्वमेव। यथोक्तं हरिणा “उपेयप्रतिपत्त्यार्था उपाया अव्यवस्थिता” इति। शेषस्य वृत्िर्व्यापार:ः, भगवदर्थोऽहमिति तदधीनशेषस्य मम वृत्तिर्भगवदर्थवर्तनमनन्यकैङ्कर्यं तदनन्यदास्यामिति। यथा सौर्य चरु’ इति सूयदिवतोद्देश्यकमिति भगवदुद्देश्यकजीवस्य तादर्थ्येन वर्तनमित्यर्थः। "तादर्थ्ये चतुर्थी वाच्या” इति (१४५८) वार्तिकेन तादर्थ्यस्य चतुर्थीविभक्तचर्थतयोक्तेः। यदा तादर्थ्यस्य सम्बन्धत्वेन प्रत्ययस्तदा भगवतोऽहामित्यादौ षछ्यापि जायते चरमपदत्वेनोपस्थितस्य "नमः? इत्यस्य सखण्डतां मनस्याधाय मः मृपदवाच्यस्य जीवस्य जीव: शोषो नेत्यर्थबोधनाज्जीवो भगवतो नित्यशेषः स॒ भगवद्व्यतिरिक्तस्य कस्याप्यन्यजीवस्य स्वस्य वा शेषो भवितुं नाहतीत्यर्थः। भगवदनन्यशेषस्य जीवस्य तदतिरिक्तशेषत्वे सहानवस्थानत्वरूपो विरोधः, अनन्यभगवच्छेषत्वस्यान्यशेषत्वस्यौ- कस्मिन्रधिकरणे सहावस्थानस्यायुक्ततया तत्निरासस्य युक्ततया नमःपदेन विरोधिनो भावस्य निरासो वर्ण्यते। नित्यभगवदेक शोषत्ववृत्तेजीवस्यान्यशेषत्वनिवृत्त्या विरोधिनो भावस्य निरासो जायते। वस्तुतो सर्वशेषित्वं भगवत्येव, जीवस्य नित्यभगवच्छेषत्वम्‌; तथात्वे तस्य पुनरन्यशेषत्वश्रमः स्वरूपविरोधी, नित्यभगवदैकशेषे तदन्यशेषत्व- स्यायुक्तत्वातु; ह्युपाधेरुपाधिर्भवतीति। युक्तमाह महाभाष्यकारेण 'उभयत आश्रयणे नान्तादिवत्‌” इति विवेचनावसरे 'लोके यो द्वयोस्तुल्यबलयोरेकः प्रेष्यो भवति, तयोः पयायिण कार्य करोति। यदा तु तमुभौ युगपग्रेषयतो नानादिक्षु कार्ये भवतस्तदा यद्यसाविरोधार्थी भवति तत उभयोर्न करोति। किम्पुनः कारणमुभयोर्न करोति, यौगपद्यासम्भवात्‌' (व्या. भा. ६.१.८५) पारतन्तर्यविरोधादिति भावः। यद्वा कैङ्कर्यनिष्ठाचार्यनिष्छाद्यभावः कामादिविकारसत्वम्‌, वैराग्याद्यभावोऽक्रत्यकरणं

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ६५

विहिताचारोपक्षेत्यादयो दोषा भगवत्य्राप्तों विरोधिन:, इत्यम्भूतविरोधिनो निरासो 'नमः' इत्यनेन वर्ण्यते।

तात्पर्यार्थो$स्य विज्ञेय आचार्यरुचिसंश्रयः

वाक्यार्थो मन्त्ररत्नस्य त्वथ निर्णीयते बुधैः ।।४२।।

प्राप्यप्रापकसम्बन्धस्वरूपाभिनिरूपणम्‌

प्रधानार्थस्तु तद्युग्मकैङ्कर्यस्य प्रधानता ।।४३।।

स्वदोषाभ्यनुसन्धानमनुसन्ध्यर्थ उच्यते

एवमेवानुसन्धेयं मोक्षकामैरहर्दिवम्‌ ।।४४।।

* संवित्करः # आचार्य की रुचि (यह जीव परमप्रभु श्रीरामजी का शरणापन्न हो उनकी भक्ति करें, इस प्रकार के आशय) का संश्रय (अनुसरण करना) ही इस मन्त्र का तात्पर्यार्थ है। प्राप्य (सर्वेश्वर श्रीरामजी) तथा प्रापक (जीव) के स्वरूप एवं परस्पर सम्बन्ध की दृढ भावना ही मन्त्र का वाक्यार्थ है। अत: विद्वज्जनों ने ऐसा निर्णीत किया है कि युगलप्रभु श्रीसीतारामजी के कैंकर्य की प्रधानता ही प्रधानार्थ है। सर्वदा अपने दोषों का अनुसन्धान कर उसके परिमार्जन के लिए जागरुक रहना! ही अनुसन्ध्यर्थ है। मुमुक्षुओं को इस प्रकार मन््रार्थ का सर्वकाल अनुसन्धान करते रहना चाहिए। * पदपरामर्शः * द्रयमन्त्रस्य मन्त्ररत्नमिति श्रौती सञ्ज्ञा, यो दाशरशेर्द्र्‍याख्यं मन्त्राणां प्रवरं

मन्त्ररत्लमधीते, सवान्‌ कामानश्नुते विपश्चिता वेन सह मोदते” इति श्रुतेः। मन्त्ररलेत्यनेन शास्रोदधिमन्थनसमुत्थिततया दुर्लभत्वमद्धुतत्वं महासारत्वममूल्यत्वं रक्षणीयत्वञ्च बोध्यते। तादृशमन्तररत्नस्य तात्पर्यार्थवाक्यार्थप्रधानार्थानुसन्ध्यर्थनिकरो बुधैर्यासम्प्रदायं मन्तराक्षरस्वारस्यकोविदेर्निणीयते विम॒श्येदमित्थमिति निक्षीयते। अथ तात्पयर्थिमाह -- अस्य मन्त्ररत्नस्याचार्यरुचिसंश्रयस्तात्पर्यार्थो विज्ञेयः। आचार्यस्य मन्त्रेपदेष्ट रुचेजीवो मुक्तये श्रीश्रीमतोः सीतारामचन्द्रयोश्चरणावुपायधिया अपदेतेत्याकारका- भिलावस्यानुसारेण संश्रय: अपत्यनुष्ठानं विधेयमिति तात्सर्यार्थ। कतुराचार्यस्येच्छाविषयस्यैव ततत्वद्वङ्गायां घोष इत्यस्य शीतत्वपावनत्वप्रत्यायनेच्छयो- च्चरितत्ववत्‌। वाक्यगतपदार्थानां मिथोऽन्वयेन निश्चितं वाक्यार्थपाह -- प्राप्यप्रापक- सम्बन्धस्वरूपोति। पूर्ववाक्ये अपद्य इत्यनेन प्रपदनक्रियाश्रयप्रापकस्वरूपमुत्तरवाक्येन नमस्करणक्रियाविषयभूतस्य श्रीसीतारामात्मकस्य प्राप्यस्य स्वरूपं प्रकाश्योभयोः स्वस्वामिभावादिसम्बन्धस्य निरूपणं

६६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

क्रियते। पूर्व-प्रापकस्य पश्चाल्माप्यस्योत्त्यापि समासेऽ ल्पाच्त्वादभ्यर्हितत्वाच्चोक्तिक्रममुपेक्ष्य आप्यपदस्य पूर्वप्रयोग:। सम्बन्धस्य मिथोनिरूपितत्वेनो भयनिष्छत्वाच्चात्रोभयोरुपादानम्‌। किमुदिश्य यदुपजीव्य मन्त्रः अवृत्तस्तदेव प्रधानार्थस्तमाह -- अ्रधानार्थस्त्विति। युग्मस्य श्रीसीतारामात्मकस्य परमसेव्यस्य युगलस्य यत्कैङ्कर्य दास्यं तदेव प्रधानार्थस्तस्यैव वाक्ये पराधान्यात्नित्यकेङ्कय्रपतेरेव परमपुुषार्थभूतमोक्षरूपत्वाच्च। गोक्षकागैमुमुक्ुभिरहर्दिवं अतिदिनं किमनुसन्ध्येवमित्यतो-नुसन्ध्वर्थमाह -- स्वदोषानुसन्धानमिति। अन्यशेषत्वादि- अमप्रयुक्तदोषाणां स्वकीयानामनुसन्धानं विचारः सर्वदोषाणां मिथ्याज्ञानमूलत्वात्‌। एतेनात्मकार्पण्यमुक्तम्‌। यद्यप्यत्र दोषाणां निवारणीयतया तत्निवारणे साधकजागरुकता विवक्षिता, तथापि निवारणप्रवृततेः पराक्तेषां हेयतया स्वस्मिन्विद्यमानताबोध आवश्यकः; लोके स्वदोषानपि गुणतया परिगणाय्याभिमन्यमानामपि दर्शनात्‌। मे धमद्यिनुष्ठाने अवृतिः, परमपुरुषार्थे वाभिरुचिः, अत्युत शाख्रविधानोळ्रमणं जगति विद्यादेमिथ्याभिमानो निर्दयता कामक्रोधदम्भादयो भगवत्क्रतोपकारविस्मरण-मित्यादीन्यनन्तान्यतिषोराणि पापानि सन्तीति महत्तरदोषभराक्रान्तत्वादेव मायि परमकारुणिकोऽपि भगवान्न मोक्षमार्गे पअवर्तयत्येवं भूयो भूयो विचार एव स्वदोषानुसन्धानम्‌; बद्धस्यापराधयोगस्तु निसर्गसिद्धो, कश्चिन्नापराथ्यति' इति (४.२६.११, ६.११६.४५) श्रीरामायणे जगज्जनन्युकतेः।

प्रोक्ता वत्सक! मन्त्ररत्नविवृतिः सन्मानसाभीष्टदं सद्वेद्यं सकृदित्यवेहि चरमं निर्णीतवाक्यार्थकम्‌ रामीयं हि तदीयमन्त्रनिरतैरुद्घोधनीयं परं दवात्रिंशत्प्रमिताक्षरं मनुपदं द्वयर्द्ध जगद्ठिश्रुतम्‌ ।।४५।। * संवित्करः # वत्स! मैंने पूर्वश्लोकों के द्वारा मन्त्ररत्न (द्वयमन्त्र) का विवेचन किया। अब जो सन्तों को अभीष्ट फल देने वाला, सत्पुरुषों के द्वारा जानने योग्य निर्णीत वाक्यार्थ वाला, राममन्त्रपरायण साधकों को अवश्य बताने योग्य, अभयदायी श्रीरामजी का उदारघोषणास्वरूप, बत्तीस अक्षर वाला जगत्रसिद्ध चरममन्त्र 'सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्‌ व्रतं मम" है। इसमें चौदह पद तथा पूर्वार्ध एवं उत्तरार्ध के रूप में दो विभाग हैं। उसका रहस्यात्मक विवेचन श्रबण करो। * पदपरामर्शः विशदतमाथाविबोधनसमर्थेन तवाचार्येण मयका मन्त्ररत्ननाम्ना प्रथितस्य द्वयस्य वित्त रहस्यानुसन्धानार्था पदपदार्थन्वयविच्छित्या महता द्रागल्भ्येनोक्ता। इदानी क्रमप्राप्तं

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ६७ चरममन्त्रं तद्रहस्यं विवक्षता पूर्व शब्दात्मना तदाकारमवधार्य तदर्थानुचिन्तनस्य वैष्णवैरवश्यकर्तव्यतामभिधाठुमुपक्रम्यते -- प्रोक्तेति। तत्रादौ वक्ष्यमाणार्थगौरवानुगुणा- पेक्ष्यमाणावधानतायै द्रवद्वात्सल्यसिक्तसम्बुद्धयाऽभिमुखीकरोति ~ वत्सक ड्रति। अत्रानुकम्पार्थक: स्वार्थकश्च तद्धितः कः परामौचिती बिभर्ति। स्तन्यमात्रावलम्निनो स्तनन्धयस्येवानुपेक्षणीयत्वाभिव्यञ्जनेनाचार्यक्रपामात्रैकपरिपाल्यत्वं द्योत्यते; उपदेशस्य वात्सल्यैकप्रयोज्यत्वम्‌। सकृदित्यारभ्यमाणं वाल्मीकीयरामायणोक्तं पद्यं त्वं चरममन्त्रेत्याकारेणावेहीति वाक्ययोजना चरमामित्यस्य विशेष्यभूतं द्वितीयान्तपदं मन्त्रमित्यध्याहार्यं मन्त्रार्थविवेचनप्रस्तावात्‌। चरममन्त्रस्वरूपञ्चैवम्‌ -- 'सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्‌ व्रतं मम’ इति (वा.रा.६. १८.३३) अत्र मन््रस्याद्यौकदेशसकृत्पदगुपादाय तदादिसकलपदघाटितः श्लोकः: परागष्टः। लोक इतिपदं पदार्थविपर्यसाकत्वात्समभिव्याहृतशन्दस्वरूपद्योतकम्‌। इतिशन्दस्यादिपरत्वमपि, तेन सकृदादिपदकदम्बकलसितमित्यर्थः। रामायणस्थो यः सक्रदित्यारभ्यमाणश्श्लोको जगति भगवळातिज्ञावाक्यतया विशरुतसतं पूर्वाचायैश्वरममन्त्रतया समादुतं सेवितञ्च वैष्णवत्वा्तदनुगामी त्वं चरममन्त्र इत्याख्ययावधारयोति भावः। अत एव जगद्विश्रुतम्‌ इत्युक्तम्‌। सवावितारेषु सर्वाधिकग्रसिद्धस्य श्रीरामस्य वेदात्परं सर्वादौ काव्यात्यनाउवतीर्ण तत्पावनचरितोत्तम्भकं रामायणमेव विश्रुतम्‌, तत्रापि वैष्णवसिद्धान्तजीवातुभूतप्रपत्तिस्वरूपोपस्थापकतया भगवत््रतिज्ञावाक्यत्वेनोदाराभय- दानोद्घोषकतया सर्वस्वभूतं निहितार्थगोरवेण जगद्विश्रुतमितिभावः। गुरूपदेशाभावेऽपि रामायणतः पाठकमात्रेणोपलन्धेः। ये रामभक्ताः सान्ति वा वैदिकधर्मानुछातारः तादृशेष्वपि प्रसिद्धमिति यावत्‌। अतोऽस्य सम्ग्रदायान्तरेऽपि समादरो बोधितः। शास्रान्वितत्वात्परिनिछितशब्दमात्रस्य सम्यणज्ञानप्रयोगद्वारकं कामधुत्तवं शास्रे प्रोक्तमस्य तु मन्त्रत्वेन दिव्यशब्दराशित्वातत्सुतरामित्याह ~ सन्मानसाभीष्टदामिति। सतां तदुपासकानां मानसाभीहट' मनोरथं ददातीत्यर्थः। यद्वा सन्निर्मगल मानसं येषां तादृशां विमलचेतसामभीटटदं वाज्छितपूरकामिति। तेनास्य भगवत्ापकत्वमपि सूचितं भवति, हि निर्मलान्तःकरणानां सता भगवद्व्यातिरिक्ते वस्तुनीट्टताबुद्धिायते। मन्त्रस्य विषयप्राशस्त्यमाह -- सब्वेद्यम्‌ इति सद्भिः साधुभिवेद्यं वेदितुं योग्यम्‌। हि सन्तोऽसद्वस्तु बुद्धावानयन्तीति -- सद्वेश् नाम परमार्थवस्तु/ गुरुमुखात्‌ तदक्षरराशिग्रहणमात्रे पर्यवसेयमपितु पदाथविधारणद्वारा यथावस्थिताकारेण तद्रहस्यं निश्चेयमिति भावः। यद्वा सच्छब्दस्य प्रशस्ताभ्यार्हितयोः सत्तवा्रशस्तज्ञेयमिति। अभयहेतुप्रतिपादकत्वादभ्यर्हितत्वमपि। यथोक्तं 'वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम्‌” (भा.पु. १.१.२) इति। चरमामिति मन्त्रार्थस्य सर्वापवादतया

६८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

विद्यान्तराबाध्यत्वं सूच्यते, हीमं सम्यग्विज्ञाय किमपि ज्ञातव्यं शिष्यत इत्यमोघाभय- फलोपधायकतया पर्यवसितमिति यावत्‌। चरमोपायप्रतिपादकत्वाच्चरमत्वम्‌। प्रसादगुण- सम्भ॒तत्वात्रिणीतः ग्रभूतोपोहापोहेन विविच्य निर्धारितो वाक्यार्थः पदानामन्वित्या विम्रृष्टसमुदायार्थो यस्येति बहुव्रीहौ समासान्तः कप्‌। नात्र पदाध्याहारापेक्षा नानन्वितार्थकता, दूरान्वयता वा जफरी तुफरीतिवन्निरर्थकपदकदम्बकामिति प्रतीतिसोकर्यमुक्तम्‌।

अभयप्रदाता स्वयं धगवानेवास्याद्योपदेशेति वछमूलकं वैशिष्टयमाह ~ रामीयामिति। रामप्रोक्तं रामसम्बन्धि वार्थः। रामाल्लन्धतया तस्य प्रसादरूपतेत्यतः परमुत्कृष्मनु- पेक्षणीयम्‌। अहो उपेय एव करुणयोपायतां गत स्वावाप्तावनिष्टनिवारणस्यामोषसाधनं अयच्छतीत्यौदार्यकाष्ठा। यथाक्षरसमाम्नायो महेक्षरात्पाणिनिना लब्धस्तथा सत्यसङ्कल्पात्‌ 'अप्यहं जीवितं जह्याम्‌’ (वा.रा. ३. ०. १९), 'रामो द्विर्नाभिभाषते’ (२.१८.३०) इत्येवं टुढप्रतिज्ञतया लोकविश्रुतनामधेयाद्रामाव्याप्तमिति भावः। तदेकर्यानुरूपनिरुपाधिक- कारुण्यात््रपन्रजनतासरक्षणदीक्षिताद्रगवत ऋषिभिरवाप्तम्‌। तथाविधसर्वसमर्थस्य तस्येवंविधं प्रतिज्ञानं युज्यते नान्यस्येति सूचयितुं विशिनहि ~ रामीयामिति। तेन अतिज्ञातुराप्ततमत्वाछन्धस्य यथावस्थिताकारेण परिग्रहोवित्यं सूच्यते। रामीयत्वात्परमुत्करदटं तत एव तदीयमन्त्रनिरतैरुद्वोधनीयमिति हिद्योतयति। परमुत्कृष्टम्‌, परशब्दस्य केवलार्थतया, तदर्थोद्रोधनेऽपि कल्याणं ध्रुवमिति। तत्पदेन पूर्वोच्चारितपदप्रकृत्यर्थो राम: पराम्रश्यते। राममन्त्रानुछानपरायणौराचार्यैरुद्रोधायितुं योग्यम्‌। निरतैरित्यनेन नामार्थयोरभेदाधिया मन्त्रे परमासक्तिर्ध्वन्यते। णिच्यणिचि रूपसाम्यात्तदर्थवेतृभि- राचावैरुद्रोधनीयं ज्ञाप्यम्‌, तज्जिज्ञासुभिस्साधकैश्च ज्ञेयमिति चार्थः; परमासक्तया मन्त्रपरिग्रहेण सञ्जातसत्वशुद्धयाऽचिरेण तदर्थः प्रस्फुरतीति भाव:। यद्यपि साधकयक्षे प्राप्तमनत्रजपावसरेऽपि सामान्यः पदपदार्थोपस्थित्या कश्चिदर्थस्तु नियमेन द्रतीयत एव, तथापि निरन्तरानुष्छानेन निर्मलचोतस्सु तात्पर्यीविशेषावगतयेऽभिलाषो जायत इत्याकूतम्‌। तेन यन्तरार्थग्रहणपात्रता तेषां सूच्यते। उद्गोधनीयम्‌ इत्यनेन जपापेक्षयाउभिप्रायाठुसन्धानस्य समधिकफलप्रदत्वं विवक्षितम्‌। चतुष्पादात्मकस्य चरममन्त्रस्य तदानुपूर्वीशन्दस्वरूपं तद्घटिताक्षरपदादिपरिच्छेदेन परिचाययति -- द्वात्रिंशळामिता- क्षरमित्यादि। अनुटुप्ताद्‌ द्वात्रिंशता सङ्घयया प्रमितानि; अन्यूनानतिरिक्तवृत््या परिगणितान्यक्षराणि यस्मिन्‌ तम्‌, पूर्व साधनं कृतेति समासस्ततो बहुन्रीहिः। अत्र प्रमितशन्दादक्षराणामेव गमितत्वं तु तदाशयस्य, रहस्यवैपुल्यादित्यर्थो ध्वन्यते। अक्षरत्वन्तु शुद्धस्य विशिष्टस्य वर्णस्य, शुद्धवर्णवाचित्वे तु त्वत्रठृष्ट्॒थं स्वरूपं नोपपद्येत। अतो 'रामेति द्वयक्षरं नाम मानभङ्गः पिनाकिनः ' इति वचनं सङ्गच्छते।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ६९ यथाक्षरसमाम्नाये क्रमविशिष्टे: ग्रमिताक्षररल्ल प्रतिपाद्यते, तथैवात्र नियतानुपूर्व्या परिमितेरेव वर्णैः शा्रसार इति। पदपरिगणनमुखेनाचष्टे -- मनुषदामिति। मनुपदं चतुर्दशसङ्कापर, तेन मनुमितानि चवुर्दशपदानि यत्र, चतुर्दशपदात्मकमिति यावत्‌। यद्वा मनोर्मनीविजनमाननीय- तयोत्कृष्टवा तादृशमुत्क्रष पदं स्थानं यस्येत्यर्थो वा। शरणागतिप्रधानभागवतधर्मककषु भागवतस्य मनोरप्यन्यतमत्वेन भागवतोक्तेः, पदशब्दस्य व्यवसित्यर्थकतया मनोरप्पत्रार्थे व्यवसित्या प्रपत्तेगुख्यधर्मता निरूप्यते। व्यर्थम्‌ इत्यनेन चरममन्त्रस्य पूर्वाधोततरार्धभेदेन स्वरूपविभागः श्रोक्तः। वस्तुतस्त्वत्र तवास्मीत्यनुसन्धानाकारः, अभयं ददामीत्यन्तो ब्रताकारश्चेति पूर्वोततरार्धयोर्जञानाकारद्वय-घाटितत्वमपीति विशेषः। चरमश्लोकगतानां चतुर्दशपदानां यथाक्रमं तल्न्धं रहस्यं ्रतिपादयति सप्तभिः। तद्यथा सक्रत्पदेनोपायान्तरस्य निव्रतिः, एवकारेणोपायनिरपेक्षता, अपनायेत्यनेनोपायस्थानमू, तवेत्यनेन भगवत उपायत्वम्‌, अस्मीत्यनेनोपायस्वीकार इतिशान्देनोपायानन्यता, चकारेणान्य उपायः, याचत इत्यनेनोणायसंसेविनोऽधिकारिणो लक्षणम्‌, अभयमित्यनेन आ’प्तौ प्रतिबन्धकस्य वारणम्‌, सर्वभूतेभ्य इत्यनेन द्राप्यस्य प्राप्तौ प्रतिबन्धकम्‌, ददामीत्यनेनोपायस्य सर्वशक्तिता, एतदित्यनेनासंशयत्वम्‌, वतमित्यनेनोत्तार्थदार््यम्‌, ममेत्यनेन निर्भरत्वानुसन्धानञ्च प्रतिपाद्यत इति प्रतिपदमर्थसङ्ग्रहः।

अत्रोपायान्तरस्याथो निवृत्तिः प्रतिपाद्यते

सकृदित्येवकारेण तूपायनिरपेक्षता ।।४६।।

प्रपन्नायेतिणदतस्तूपायस्थानमुच्यते

उपायत्वं भगवतस्तवेति पदतस्तथा ।।४७।।

* संवित्करः * इस चरममन्त्र में आवृत्ति का निषेधबोधक जो 'सकृत्‌' पद है, उससे भगवान्‌

श्रीराम से अतिरिक्त सभी साधनों की निवृत्ति बताई जा रही है। प्रपत्ति की दृष्टि से भगवत्प़ाप्ति में भगवान्‌ ही उपाय है, अतः यहाँ साधनान्तर का उपायबुद्धि से आश्रयण मान्य नहीं हैं। “एव' के द्वारा यह सूचित किया जाता है कि भगवत्प्रपत्ति में किसी अन्य उपाय (साधन) की अपेक्षा ही नहीं होती है। 'प्रपन्नाय' पद से उपायभूत भगवान्‌ पर ही पूर्णतः आश्रित जीव का रक्षास्थानत्व (अर्थात्‌ भगवत्कृपाविषयत्व) प्रतिपादित होता है। प्रपन्न, निश्चय ही भगवत्करुणा का भाजन बनता हुआ, अभय प्राप्त करता है अथवा प्रपत्तिरूप उपाय का अनुष्ठाता होने या भगवान्‌ की प्राप्ति के लिए उपायान्तर से निवृत्त हो उपायभूत भगवान्‌ में सुदृढ स्थिति होने से उसे उपायस्थान कहा जाता है। *तब' पद से भगवान्‌ श्रीराम की परमोपायता कही जाती है।

७० श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर: * पदपरामर्शः #

तत्रायमभिसन्धि: -- यद्यपि सकृच्छन्दस्य सहैकवारयोरर्थयोवृतिस्तेनाशत्तिनिषेधो गम्यते, किन्त्वाचार्यस्तु सूक्ष्मदार्शित्वात्ततोऽपि गहनमर्थ पश्यतीत्युच्यते -- अत्रेति। क्रियाजन्मगणनक््ते: सङ्ग्चाशब्दात्सवार्थे तद्धितविधानक्रमे एकस्य सक्नदित्यनेन सक्रदादेशेन सह सुचो विधानात्सक्रदिति पर्द निष्पद्यते। तत्रैकशन्दः क्रियाविशेषणम्‌। तत्राप्यमरकोषे “एके मुख्यान्यकेबला' (३.३.३४६) इत्येकशन्दार्थेु केवलार्थकस्य उपादानात्तेन तद्व्यतिरिक्तस्य निव्रति: शक्तिस्वाभाव्यात्सुतरामेव बोध्यत इत्युक्तम्‌ -- उपायान्तरस्य निवृत्ति: प्रतिपाद्यत इति। प्रपत्तौ भगवानेवोपायतयावस्थितः, अतस्तादृशमुपायं विहायोपायान्तरस्यावलम्बनान्तरस्य सुदृढनिवर्तनमेव सक़दित्यनेन बोध्यत इति विवक्षितम्‌। एवकारेण चोपायनिरपेक्षता प्रतिपाद्यते। प्रसक्तमेव निवार्यतेऽत्र भगवत्पत्तौ अपत्तिव्यतिरिक्तसाधनानां यागप्रश्नतीनामपेक्षैव नास्ति, तस्या: प्रपत्तेस्तस्य वोपायभूतस्य भगवतः साध्यसाधनरूपतया सर्वार्थसाधकत्वादिति भावः। भगवत्प्रपत््यैव नित्यकैङ्क प्राप्तिपर्यन्तं फलमविनाभावेन लभ्यते। अत्रोपायान्तरव्यवधाननिपरेक्षता एवकारेण द्योत्यते। 'प्रपन्नायोति तृतीयपदेनोपायस्थानमुच्यते' इत्यस्यायमाशय: उपायभूतायाः प्रपत्तेः कुत्रावकाश: > किं वा ्रवृत्तिस्थलम्‌ 2 यत्र प्रपतिश्चरितार्था भवति, यन्निमित्तं तस्या उपायभावः, प्रपन्न एव, भयनिव॒त्तये सर्वभावेन भगवन्तमाश्रितः, यत्र भगवत आश्रितपस्िहणादिकं चरितार्थ भवति। तादृशो भगवदेकाश्रयो जीवः प्रपत्तेः स्थानमिति तृतीयपदेनोच्यते। गोप्तृत्वेन भगवद्वरणकर्ता प्रपन्नः स्वरक्षणं याचमानस्तद्तविषयभूतो भवतीति भावः, "विभीषणो वा सुग्रीव यदि वा रावणः स्वयम्‌” (वा. ६. १८.३४) इति सामान्यतः -परतिज्ञातत्वात्‌। तवेति पष्छ्यन्तं चरमश्लोकस्य चतुर्थं पदम्‌, तदुच्यमानविशेषमुन्र्याति -- भगवत उपायत्वामिति। युष्मदर्थं उपेय एवोपायभावं गतस्तद्ग्यतिरिक्तस्याल्पज्ञस्याल्पसत््वस्य कस्यचिज्जीवस्य देवतादेर्वा सर्वभूतेभ्योऽभयदानं युज्यते, अतोऽत्र प्रपत्तौ भगवत एवोपायत्वमिति चतुर्थपदेन गम्यते। मोक्षदाने तस्यैवाधिकृतत्वादन्यस्य तु रक्ष्यत्वादभयदानस्य सम्प्रदानरूपत्वादिति भाव:। अत एवोक्तमहिबृध्न्यसंहितायाम्‌ -- 'अहमस्म्यपराधानामालयोऽकिञ्चनो - 5गतिः। त्वमेवोपायभूतो मे भवेति प्रार्थनामातिः' इति, 'राक्षिता जीवलोकस्य” इति (१.१.१३) रामायणोक्तेश्च। भगवानेवोपायः, पुनः क्षणिकं तत्क्रियास्वरूपं तत्साध्यं कञ्चिदपूर्वादिकं वा। अभयं ददामीति वक्तयोवोपायबुद्धिरुचितेति भावः।

अस्मीत्यनेन चोपायस्वीकारः प्रतिपाद्यते समाप्त्यर्थेतिशब्देन तूपायानन्यतोच्यते ।।४८।।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ७१ * संवित्करः *

'अस्मि' क्रियापद से भगवान्‌ को उपायबुद्धि से स्वीकार करना प्रतिपादित होता है। यहाँ 'इति' पद समाप्त्यर्थक है, अत: उससे उपाय के प्रति अनन्यता बोधित होती है। इसका आशय है कि भगवान्‌ को उपायरूप में पाकर उपायान्तर के प्रति अनुधावन की समाप्ति।

* पदपरामर्शः *

अस्मीति तिङन्तेन पञ्चमपदेनोपायतया प्रपन्नद्वारा भगवतस्स्वीकरणं सर्वतोवरणं प्रतिपाद्यते, क्रियापदस्य स्वीकरणाक्रियाप्रतिपादनोचित्यात्‌। भगवानेव मे परमोपाय: शरणं रक्षकोऽभयदातेत्याकारेण वरणामिति। तत्रोपायभूते भगवत्यनन्यता इतिशब्देन षष्ठेन पदेन बोध्यते। अस्मीत्यन्वयेन उपायभूतभगवद्वरणामितिना व्यतिरेकेण तद्ग्यतिरिक्तस्रिकालेऽपि उपायो नास्त्येव तत्रानन्यतोच्यते। अन्यत्रोपायताधीस्तस्य समाप्ता भवति, इतेः समाप्त्यर्थकत्वात्‌। तथा चोक्तममरे ‘इति हेतुप्रकरणप्रकर्षादि - समाप्तिषु’ (३.३.८३८) इति

चकारतोऽनुक्तसमुच्ययार्थतो निगद्यते त्वन्य उपाय आत्मवित्‌। उपायसंसेव्यधिकारिलक्षणं पदेन वै याचत इत्यनेन तु ।।४९।। * संवित्करः *

'च'कार अनुक्त का समुच्चयार्थक होता है, अत: यहाँ का 'च' पद वाचिक के अतिरिक्त कायिक मानसिक शरणागति का भी संग्रह करवाता है। अथवा; भगवत्यराप्ति में प्रपत्ति के अतिरिक्त भक्तिरूप स्वतन्त्र साधन को भी संगृहीत करता है। “याचते' क्रियापद से उपायसंसेवी (अर्थात्‌ भगवन्मात्र पर अवलम्बित हो रक्षार्थ याचना करने वाला) ही प्रपत्तिरूप साधन का अधिकारी है -- ऐसा कहा गया है।

* पदपरामर्शः *

चेति निपातः सप्तमं पदम्‌। चकारोऽनुकतार्थमपि समुच्चिनोतीति ततो मानसप्रपत्तरतिरिक्ता कायिकी वाचिकी प्रपतति: समुच्चीयते। कर्मान्तरवदेवमेवेति व्यवस्थाभावात्सौकर्यं सूच्यते। ज्ञानाभावे यथाशक्ति यथाकथिञ्च्रपदनेऽपि दोष इति भावः। अभयमेव फलं मोक्षरूपत्वात्‌, तादृशफलयाच्जयाऽयमुपायसेवीति गम्यते। अतो याचत इत्यहमपदेनोपायानुष्छातुरधिकारिणो लक्षणं सूचित भवति, येन रक्षणाय उपायभूतो भगवान्‌ याचितस्तेन ग्रपत्तिरूपोपायोऽनुष्ठितः, महाविश्वासपूर्वक॑ तदेकोपायतायाच्ना हि शरणागतिर्भवति। महाविश्वासपूर्वकाभयग्ार्थनाश्रयत्वमेवात्राधिकारित्वमतः सर्वाधिकारत्वं अफ्त्ते:।

७२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

अथाभयमिति प्राप्तिप्रतिबन्धकवारणम्‌ सर्वभूतेभ्य इत्येव प्राप्यस्य प्रतिबन्धकम्‌ ।।५०।। * संवित्करः #

प्राप्यभूत भगवान्‌ श्रीसीतारामजी की प्राप्ति में जो प्रतिबन्धक (बाधक) हैं, उनका वारण ही 'अभय' पद से कहा गया है। वस्तुत: अनादिकर्म-प्रवाहरूप संसार ही भय है, उसकी निवृत्ति ही अभय (मोक्ष) है। यहाँ 'सर्वभूतेभ्यः' पद से प्राप्य की प्राप्ति के उन प्रतिबन्धको का निर्देश किया गया है, प्रपन्न के जिन प्रतिबन्धकों का वारण भगवान्‌ करते हैं।

* पदपरामर्शः *

अभयमितिपदेन आप्तिप्रतिबन्धकवारणमुच्यते। अस्यायं भावः -- संसारहेतुभूता याऽनाद्यविद्या, सैव भगवत्माप्तो प्रतिबन्धकीभृता; तस्या निवृत्तिरेवाभयमित्यर्थः। अत एव प्राप्तिकारणभूतबुद्धिदानं भगवता स्वयमुच्यते -- 'ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते! (गी. १०. १०) इति। एतेन भगवतोऽज्ञानसंशयविपर्ययप्रतिक्षेपसामर्थ्य सूचितं भवति सत््वरजस्तमोमये दैहेन््रित्वेन भोग्यत्वेन चावस्थितैभाविर्भगवत्माप्तिः प्रतिबध्यते, अनादिकालप्रवृततदुष्कृतप्रवाहोऽपि तठ्मतिबन्धक:; अपत्या तु तत्निवर्त्यत इति विशोषः। भगवत्मप्तौ प्रतिबन्धकीभूतानां येषां वारणमभयमुच्यते। तत्रतिबन्धकं किमिति -- सर्वभूवेभ्य इति नवमेन पदेन प्रतिपाद्यते। कर्मजन्यं भगवत्साक्षात्काररूप- प्रकाशस्य प्रतिबन्धकीभूतं तमः, किञ्च विषयप्रावण्यमापि तत्र प्रतिबन्धकम्‌। किञ्च रजस्तमोमूलभूतपापमपि तठातिबन्धकम्‌, इत्येवमनर्थपरम्परति प्रोच्यते -- सर्वभूतेभ्य इति। प्रकतिगुणसङ्गेन तत्र जातरागाद्यनुवृत्तिहेतुतयाऽत्यन्तभयावहः संसारः, यतश्चाभयमभीट्टम्‌, तत्रतिबन्धकमितिभावः। सर्वभूतेभ्य इत्यत्र भूतशब्दो केवलं चेतनमात्रपरोऽपितु प्राकृतगुणपरोऽपि। अत उभयस्य साधारण्येन बोधकं भूतपदं द्रयुक्तम्‌। सर्वभूतेभ्यो बाधहेतुथ्यो भयहेतुभ्यश्च मोचयति; यथा माता शिशूननिष्ट-सपरन्यादिभ्यो निवार्य रक्षति तथेति भावः। पापाज्ञानादेर्भगवञ्वक्तिप्रतिबन्धकत्वं तु भगवता स्वयमुच्यते -- मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः। माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः? (गी. ७. १५) इति। रजस्तमोमूलपापस्य ज्ञाननाशकत्वं तु प्रथितमेव -- 'पापं प्रज्ञां नाशयति क्रियमाणं पुनः पुनः। नष्टप्रज्ञ: पापमेव पुनरारभते द्विज” इति (महा. ५.३५.५२)

ददामीतिपदेनाथोपायस्य सर्वशक्तिता एतदित्येबपदतो ऽसंशयत्वमितीर्य्यते ।।५१।।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ७३ * संवित्करः *

'ददामि' पद से उपायरूप भगवान्‌ की सर्वशक्तिमत्ता कही जाती है। जो सर्वशक्ति से सम्पन्न होंगे, वहीं सर्वभूतों से अभय देता हूँ' ऐसा कह सकते हैं और वे सर्वसमर्थ श्रीभगवान्‌ ही हो सकते हैं। असन्दिग्ध तथा सन्निकृष्टितर वस्तु को बताने के लिए 'एतत्‌' शब्द का प्रयोग होता है। यहाँ भी “एतत्‌' पद से प्रपन्नजनरक्षाविधान में अपने व्रत में असंशयत्व (संशयरहितत्व) का बोध कराया गया है।

* पदपरामर्शः *

ददामीतिपदेनोपायस्य भगवतः सर्वशक्तिमता प्रकाश्यते, अभयदानसामर्थ्यप्रकाशनेन सर्जनधारणनियमनप्रवेशनव्यापनपोषणरक्षणाद्यनेककार्यसम्पादनसामर्थ्यं कथ्यते। जीवस्तु स्वापाद्यवस्थायां स्वसामर्थ्यं वेत्ति, जानन्नपि किमपि धारयति। यदि धारयति तर्हि तस्य सर्वथा नियमनं कर्तु नाहति। कदाचित्तथा शक्तोऽपि नूनं ग्लानो भवतीत्यतो भगवत एव सर्वविधसामर्थ्यं नान्यस्येति ददामीत्येतेन प्रतिपाद्यते। स्वायत्तचराचारं स्वेच्छयात्मपर्यन्तं दातुमुद्यतमिह मां को निग्र्लीयादिति भाव:। वक्ष सकलभयहेतुवारणशक्तो भवेत्स एवाभयं ददामीति वक्तुं शक्नुयात्‌। भयात्तस्याभयं कुर्विति सुग्रीवेण प्रार्थितो भगवास्तद्भयहेतुं तथाविधं वालिनं व्यापाद्य स्वाचिन्त्यशक्तिमत्तां ग्राकाशयद्यां निपुण बभाण सुग्रीवः ~ “सेन्द्रानपि सुरान्सर्वास्त्वं बाणैः पुरुषर्षभ। समर्थः समरे हन्तु किं पुनर्वालिन प्रभो” (वा. या. ४. १२.८) इति। स्वयञ्चोक्तं भगवता विभीषणप्रपति- प्रसङ्गे "पिशाचान्‌ दानवान्‌ यक्षान्‌ प्रथिव्याञ्जैव राक्षसान्‌। अङ्कल्यग्रेण तान्हन्यामिच्छन्‌ हरिगणेश्वर’ (६. १८.१०) इति। इत्थं ददामीत्यनेन प्क्नत्यर्थमुपेक्ष्य प्रत्ययार्थस्य व्यापाराश्रयत्वस्य विवक्षणात्सर्वक्रियासम्पादनसामर्थ्यं प्रकाश्यते। एतदिति पदेनासंशयत्वं प्रतिपाद्यते! तस्यायं भावः ~ समीपतरवर्ति चैतदो रूपमित्युक्तेस्तथाविध- समर्थस्य क्छुस्तत्सामर्थ्यस्य समीपतरवर्तित्वात्तदर्थे संशयस्य प्रवृत्तिरिति बोधनायैतदिति पदम्‌। एतदः सर्वनामत्वा्रधानपरामरित्विनाव्यवहितपूर्वोक्ताकारेण ग्रह्ममाणपिण्डीभूतार्थ प्रतिज्ञातं ुद्धावधिरूढं पराग्र॒श्यते। आपामरप्रतिपत्यनुगुणं सकलं स्फुटमाकर्ण्यमानमिति लभ्यते, स्फुटत्वाद्यावदर्थीवधारणेऽसंशयत्वमुच्यते; स्वसामर्थ्ये सन्दिहानः स्फुटः प्रतिज्ञातुं नार्हतीति भाव:।

ब्रतमेतत्पदेनाथो तद्दाढर्यमभिधीयते निर्भरत्वानुसन्धानं ममेति प्रतिपाद्यते ।।५२।। * संवित्करः * “मम' पद से प्रतिज्ञाकर्ता भगवान्‌ का बोध होता है और वे प्रपन्न को अभयदानार्थ

७४ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

वचनबद्ध हो रहे हैं। अत: “मम' पद से इस भाव की पुष्टि होती है कि उनके ऊपर यह सोचकर निर्भर रहना चाहिए कि वे प्रपन्नजनों का रक्षण अवश्य करते हैं। संकल्पवाचक 'ब्रतम्‌' पद से उनकी वचनबद्धता में अत्यन्त दृढता की प्रतीति होती है। * पदपरामर्शः *

ब्रतं सङ्कल्पस्सत्यसङ्कल्पभगवद्विषये तु नित्यपरिएहीतो निहितुकः नित्यधर्मतया कस्याञ्चिदप्यवस्थायां त्यागार्नह इत्यर्थः। यदुभशेन त्रतिनोऽखिलधर्षलोपभयाठ्ाणपणेन तस्य सुदूढपरिपाल्यं सूचितं भवति। यथोक्तं वाल्मीकीये प्रतिज्ञायां हि नष्टायां धर्मोऽ यं विलयं ब्रजेत्‌' (७. ०६.९) इति। नियमतो परििहात्रियमस्यावधारणार्थकतया अन्भक्ष इतिवदप एव भक्षयतीत्यनुभवादत्रापि ्रतपदेन दुरपह्ववरूपाकम्प्यत्वार्थकं दाढर्य प्रतिपाद्यते। “रामो द्विनाभिभाषते' (२. १८.३०) इत्याद्युक्तचाप्रच्युतस्वभावस्य अप्रतिहतसामर्थ्यतया सत्यसङ्कल्पस्य स्वायत्तसर्वोपकरणस्य सर्वेश्वरस्य साक्षाद्धर्मविग्रहस्य दाशरथेममेत्यर्थः। दृढप्रतिज्ञत्वन्तु 'लक्ष्मीश्चन्रादपेयाद्वा हिमवान्‌ वा हिमं त्यजेत्‌। अतीयात्सागरो वेलाम्‌” (वा. रा. २. २. १८) इत्यादिवचनात्स्फुटमवसेयम्‌, एतेन अनन्याधीनत्वाद्‌ ब्रतच्युतेरत्यन्तासम्भावनीयताव्यञ्जनेन सर्वविधसङ्कल्पस्य परिपाल्यत्वं द्योत्यते। ममेति चरमपदेनाप्यहं जीवितं जह्यामित्याद्युक्तवति भगवति पितरि पुत्र इव निक्षिप्तसमस्तभारः सन्‌ तत्रैव निर्भरो भवतीति प्रतिपाद्यते ततो येन व्रतं कृतं तत्पारिपालनचिन्ता तेनेव कार्या मयोति थिया भगवानेव मे सर्व साधविष्यतीति निर्भरत्वानुसन्धानेन पूर्णतया वीतचिन्तो भवतीति भावः।

तात्पर्यार्थोऽस्य विज्ञेयः शरण्यरुचिसंश्रयः तत्प्रापकस्वरूपस्य वाक्यार्थोऽथ निरूपणम्‌ ।।५३।। प्रधानार्थः परेशस्य स्वरूपस्य निरूपणम्‌ निर्भरत्वानुसन्धानमनुसन्ध्यर्थ उच्यते ।।५४।। * संवित्करः * इस चरममन्त्र का तात्पर्यार्थ यह है कि अभय की कामना से जीव रक्षार्थ प्रतिश्रुत शरणागतवत्सल भगवान्‌ का समाश्रयण करे। यही भगवान्‌ की रुचि का संश्रयण हे। निर्भयता की कामना से शरण में आए हुए जीव के स्वरूप का प्रतिपादन चरममन्त्र का वाक्यार्थ है। शरणागत की रक्षा के लिए ब्रतधारी परमप्रभु सर्वेश्वर के स्वरूप का प्रतिपादन प्रधानार्थ है तथा प्रपन्न को भगवद्वचन पर विश्वासपूर्वक परमनिश्चिन्तता का अनुभव करवाना ही इस मन्त्र का अनुसन्ध्यर्थ है।

द्वितीयप्रश्नोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ७५ * पदपरामर्शः

चरममन्त्रस्य चतुर्दशपदाना प्रतिपाद्यार्थनिर्देशानन्तर' पुनस्तस्य तात्पर्यार्थवाक्यार्थ- प्रधानार्थानुसन्ध्यर्थेति चतुर्विधार्थजातं द्राभ्यामभिदधाति। तत्र शरण्यस्य भगवतो रामस्य रुच्या ग्राप्तिकामनया तत्संश्रयस्तदेकावलम्बन कार्यमिति तात्पर्यार्थ:। यद्वा शरण्यस्य रुचे: प्रसादस्य संश्रय अवलम्बनं भगवानेव स्वरुच्या5स्मद्धितं सम्पादयिष्यतीति भावविशेषाश्रयणम्‌। तद्गुचेरेव संश्रयणकथनादानुकूल्यस्य सङ्कल्प इत्यर्थः ग्रकाशितः। अस्य वाक्यार्थस्तु भगवत्यापकस्य प्रपन्रजीवस्य तदेकाश्रयतयादिस्वरूपस्य निरूपणमनेन श्लोकेन क्रियत इति। भगवत्यापकस्य तळ्ापदनस्य स्वरूपमयं निरूपयतीति वा वाक्यार्थः। चरमश्लोकस्य प्रधानार्थः इति जिज्ञासायामुच्यते परेशस्य भगवतः समात्रितसंरक्षणे यज्जागरूकवदवस्थितत्वादिरूपं शरणागतदोषोपेक्षणादिकं यदनितरसाधारणस्वरूपं तदनेन निरूप्यत इत्यर्थः। अस्यानुसन्ध्यर्थक्च भगवान्‌ स्वाश्रितं कदाचित्परित्यजति, तमवश्यं भरणपोषणरक्षणाभीष्प्रदानादिना परिपालयतीत्याकारार्थ-

स्यानुचिन्तनं सर्वदा कर्चव्यमिति। तेन रक्षिष्यतीति विश्वास इत्यर्थः प्रकाशितः। अत्राचार्यचरणौश्चरमश्लोकस्य चतुर्णा पुरस्क्रतानामर्थानां कथं मिथो भेद इति विचार्यतामहीति ववित्रच्छाभूतस्य विवक्षितस्यैव तात्पर्यरूपतया तदुत्रीतोऽर्थस्तु वाच्यार्थाद्भिद्यत एव। प्रत्येकपदव्रत्यविषयोऽपि तात्पर्याख्यव्वतिप्रतिपाद्यतयानुभवविषयो भवति। तात्पर्य ग्रसङ्गादिनोन्रीयते तस्य तेनोपपद्यमानता स्यात्‌। प्रसङ्गक्चात्र सागरतटे महापरिषदि सर्व परित्यज्य समागतस्य विभीषणस्य स्वीकार्यास्वीकार्यत्वविचारे भगवतः स्वाभिमतप्रकाशनस्य। तत्र भगवता प्रयुक्ते तन्नित्यस्वभावावेदकाश्रितर्सरक्षण- ब्रतस्वरूपोपस्थापके वाक्ये वक्तुर्भगवतो5भिप्रेतार्थ: इत्यत्रोच्यते -- भवभयभीरुणा जीवेन मत्संश्रयणं कार्यीमिति। शरण्यत्वान्ममाभिमता रुचिस्तत्संश्रयणं भवत्विति। एतेन जीवसंश्रयणस्य भगवदभिमतत्वं वाक्यस्य तात्पर्यम्‌। वाक्यार्थस्तु तद्वति पदपदार्थतदन्वयगम्यो भवति, स्वार्थबोधसमर्थानामङ्गाङ्गित्वविवक्षया तस्य समुदितार्थः रूपत्वात्‌। वादृशवाक्यार्थक्षात्र तत्मापकस्वरूपनिरूपणामित्युक्तम्‌। सकृदेव तवास्मीति याचते प्रपन्नाय सर्वभूतेभ्योऽभयं ददामीति वाक्यस्वरूपमुः तेन मदभिन्नका्तकं सर्वभूतावधिकं तथाविधप्रप्नोददेश्यकमभयकर्मके वर्तमानकालिकं दानमिति वाक्यार्थः। तत्र यदुह्देश्येनात्राभवदानं प्रकृत्तं भगवव्यापको जीवात्मा वाक्यार्थस्तदुददेश्येनेव वाक्यप्रवृततेः। वाक्यस्य प्रधानं वस्तु स्वयं भगवानेव, ग्पततेर्मुख्यविधेयत्वात्‌, निरतिशयैश्चर्यतया प्रपत्त्यहत्वात्‌, रक्षणरक्ष्यादेस्तद्विभूत्येकदेशाश्रयत्वादुपायोपेयो- भयरूपत्वाच्च। प्राधान्यं नामाङ्गित्वम्‌। यथोक्तं 'उयसर्जनत्वं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते। पिता प्रधानं जनने तस्पाद्धर्मेण तं भजेत्‌’ (मनु. ९.१२१) इति। ग्रकृतवाक्यानुरोधेन शान्दिकदृष्यापि ददामीति

७६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

दानक्रियायास्तत्समवेतत्वात्‌ साक्षादन्वयस्तेनेव, त्वभयं याचमानेन जीवेन। अधानक्रियानिरूपिता कर्ठुशक्तिरुक्ता, तथोक्तम्‌ प्रधानविषया शक्तिः प्रत्ययेनाभिधीयते' (वै भू सा. ६०) इति तिङ्समानाधि- करणस्य दानकर्तुर्भगवत: प्राधान्यम्‌। तत्स्वरूप- निरूपणस्यैव प्रधानार्थत्वौचित्यात्‌। अनुसन्धानं नाम गहनपरीक्षणम्‌। अनु पश्चाद्वाक्यार्थ- तात्प्यार्थप्रधानार्थादिविचारानन्तरं तदाश्रितैरनुसन्धेयार्थः क: 2 प्रपत्त्या सत्यां जीवो भगवति निक्षिप्तात्मभारो भवतीति गुह्यार्थः। पुनः पुन उक्तार्थपर्यालोचनया अनुसंहितोऽर्थ उच्यते -- निर्भरत्वानुसन्थान- मनुसन्थ्यर्थ इति। येनानर्थनिवृतिपूर्वकमात्रिताभयदानं प्रतिज्ञानम्‌, तस्मिन्नेव भरो तु मयीत्याकारकं निर्भयत्वानुसन्धानमिति तदर्थः। इत्यमस्य श्लोकस्य तात्पर्यार्थः प्रपत्तिः, वाक्यार्थो जीवः, प्रधानार्थ ईक्षरोऽनुसन्धर्थक्च निर्भरत्वानु- सन्धानमित्यर्थसङ्घेपः।

भः ( इति द्वितीयप्रशनोत्तरे जप्यनिर्धारणम्‌ ) » + ।। श्रीसीतारामार्पणमस्तु ।।

( अथ तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ )

अथोच्यते महाप्राज्ञ! ध्यानं ध्येयस्य चिन्तनम्‌ बुधैरात्मपरैर्नित्यं जितप्राणैर्जितेन्द्रियैः ।।५५।। * संवित्करः #

हे महामनीषी! योगबल से प्राण एवं इन्द्रियों को जीतने वाले भगवत्परायण विद्वज्जन के द्वारा ध्येय (भगवत्स्वरूप) का नित्य-निरन्तर चिन्तन ही ध्यान कहा जाता है।

* पदपरामर्शः *

किं ध्यानमिति तृतीयप्रश्नानुगुणसमाधानात्पूर्व स्वशिष्यस्य अहणधारणनवनवोन्मेष- शालितादिविशिष्प्रज्ञां संस्तुत्य प्रोत्साहयति -- महाप्राज़ेति। ध्यानस्य सुबोधलक्षणमाह -- ध्येयस्य नित्यं चिन्तनं ध्यानामिति। कादाचित्कत्वव्यावृत्तये नौरन्तर्यबोधकं नित्यामिति; विजातीयचिन्तनशुन्यमित्यर्थः। वृत््यन्तराव्यवहितस्य ध्येयाकारस्य मनोवृतिप्रवाहस्येव ध्यानतामाभिधत्ते योगसूत्रकारः 'तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम्‌” (३. २) इति। प्रत्ययस्यैकतानतामेव वैष्णवाचार्या निदर्शयन्ति 'तैलधारावदविच्छिन्न- भगवत्स्मृतेः सन्ततिः? इति। तामेव ते ध्यानवेदननिदिध्यासनभक्तीत्यादिनामभिः पर्यायतया निरूपयन्ति यथोक्तं श्रीमद्भागवते 'मनोगातिराविच्छिन्ना यथा गङ्ाम्भसोऽ ग्बुधौ' (3.२९.११) इति। अत्रैव भगवत्स्म्रतिसन्ततिरूपसन्तताभ्यासेना- प्रायाणादनुवर्तनीये यदाऽतिशयताधीयते, तदा तदेव विशदतमप्रत्यक्षसमानाकारतां आपोति। यथोक्तं भयादिजनितनिरन्तरसन्तन्यमानचिन्तासक्तस्य मारीचस्य रामाकारसाक्षात्‌- कारोपपादनं वचनं वाल्मीकिना 'वृक्षे वक्षे पश्यामि चीरक्रष्णाजिनाम्बरम्‌। गृहीतधनुवं रामं पाशहस्तमिवान्तकम्‌’ (३.३९.१४) इति। अनाद्यविद्यामूलं लौकिकरूपादिविषयसेविनां तत्रेष्टतमत्वबुद्धेः ग्रावण्यात्निरन्तरं चिन्तनं भवतीत्यत उक्तं ध्यातुं योग्यस्य ध्येयस्योति। ध्यानस्य ध्यातृसापेक्षत्वेन तद्द्वारा ध्यानाङ्गानि सूचयितुं ध्यावृवर्ग दर्शयति चतुर्भिस्तृतीयान्तैः, बुधैविविकवद्धिरात्मरतेर्भगवत्परायणौः जितेत्धियेर्वशीक्रतज्ञानकरमेन्रियौरजितप्राणैः पूरकुम्भकरेचकैः शोधितप्राणमागरित्यर्थः। ध्यानाङ्गभूतगुणविशेषोक्तौ संसारतद्धेतुमोक्षमोक्षहेठुरूपचतुर्व्यूहज्ञानसम्पत्या तदनुरूपध्येयाध्येयबोधतत्फलानुसन्धानोद्द्धप्वुधेरितयर्थाद्वचातुर्वन्थमोक्षतत्वविवेकेन देहाद्यभिमानराहित्यरूपा ध्यानयोग्यता सूचिता भवति। बुद्धिवैशद्यमुक्तवा ध्यातषु

७८ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

धारणासम्पदमपेक्ष्यमाणां सूचवितुमुक्तेनात्रतैरित्यनेन केवलं तुष्टिरुच्यतेऽपितु आश्रयविशेष विना चित्तस्य स्थिरीकरणमशक्यमत आत्मानं भगवन्तमाश्रित्य तदासक्तिरपि बोध्यते। आत्मरतेर्भगवदनुरक्ते: परमफलत्वाद्योगसूत्रस्य तृतीयाध्यायविषयस्सूच्यते। वित्तस्थिरीकरणं धारणा मनोनियमनञ्चअ्त्याहार इति तत्र प्राणायामादेरुपकारकतयोच्यते -- जिताः प्राणा यैरिति जितप्राणैरिति। आसनजयेन स्थैयमवाप्य गनोनैश्वल्याय तत्समाधानसाधनकथनोचित्यात्‌। आसनमास्थितः .प्राणात्रियच्छेदित्युक्तप्रकारेण प्राणमार्गशोधनं सूचितम्‌। प्राणायामेन केवलं मनसक्चञ्चलत्वं ततूक्रियतेऽपि तु विवेकावरणमापि। यथाविधि प्रच्छरणाविधारणाभ्यां शरीरमनसो: सम्यकशुद्धिद्वार प्रज्ञाबलमुद्दीप्यते, क्षीयते मलावरणम्‌, तत्रियायितं वित्तं नासद्विषयैः संयुज्यते। यथोक्तं भागवते 'मनोऽचिरात्स्याद्विरजं जितश्चासस्य योगिनः। वाय्वग्निभ्यां यथा लोहं ध्मातं त्यजाति वै मलम्‌’ (११.१५.१) इति। जितेन्द्रियैरित्येनन प्रत्याहारः सूचितः। वस्तुतोऽत्र मनोनिग्रहणं लक्षितम्‌, जितेब्रियैरित्यनेन वैराग्यम्‌, जितप्राणैरित्यनेनाभ्यासश्चः 'अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोधः” (यो. सू. १. २) इत्दुकतेः। ध्येयतां शोधयितुमेव ध्यातगुणोक्तया जितेन्धरियत्वादिविशोषणेध्येयवस्तुनः प्राशस्त्यं विवक्षितम्‌। हि तथाविधैजितिन्ियादिभिर्निकष्टं चिन्त्यत इति भाव:। प्रकतिपरिणाम- विशेषतया विलक्षणतया प्रतीयमानस्यापि जडत्वेन दुःखवत्‌ प्रयत्नानपेक्षयापि लभ्यत्वात्स्वयंप्रकाशचेतनापेक्षया हेयतया नाचितो ध्येयता, वा प्रत्यगात्मनोऽपि कर्माधीनतया मलिनत्वादज्ञत्वाद्गुणपरतन्त्रत्वाद्धगहीनत्वाच्च नित्यशुद्धनित्यविबुद्धसर्व- नियामकत्वादिकल्याणगुणाकरसर्वेक्षरापेक्षया ध्येयतेति सर्वोत्कृष्टणावगाया एव कर्ततव्यत्वमादिशति ब्रह्मसूत्रकारोऽपि 'ब्रह्मदृषटिरुत्कषात्‌' (४.१.५) इति। अत्यगात्मानन्दापेक्षया भगवदानन्दस्य निरतिशयत्वेन स्मरणमात्रेण स्वस्वरूपे रममाणानां तथाविधसनकादीनामानन्दप्रकर्षोदयाच्चित्तादिविक्षोभो वर्णितो भागवते 'तस्यारविन्द- नयनस्य पदारविन्दाकिञ्जल्कमिश्रतुलसीमकरन्दवायुः। अन्तगतिः स्वविवरेण चकार वेषां सङ्घोभमक्षरजुषामापि चित्ततन्वोः? (३.१५.४३) इति। अत एव दिव्यगृणाकरत्वाद्‌ भगवत एव ध्येयतामवधार्य ध्यानानुगुणस्वरूपं वर्णयति --

विकचपदादलायतवीक्षणं विधिभवादिमनोहरसुस्मितम्‌ जनकजादृगपाङ्गसमीक्षितं प्रणतसत्समनुग्रहकारिणम्‌ ।।५६।। * संवित्करः * भक्तों को ध्येय परमप्रभु श्रीराम का इस प्रकार चिन्तन करना चाहिए : मैं सद्योविकसित नूतनकमलदल के समान विशाल लोचन वाले, शिव-ब्रह्मादि

तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ ७९ देवताओ के मन को हरण करने वाले, सुन्दर मन्दस्मित हास्य वाले, श्रीजानकीजी की स्नेहस्निग्ध दृष्टि से निहारे जाने वाले, सर्वदा प्रपन्न भक्तों पर परिपूर्ण कृपावर्षी, भगवान्‌ श्रीराम का ध्यान करता हूँ।

* पदपरामर्शः *

रमणीयगुणाकरस्य श्रीरामस्य दृष्टिचित्तापहारित्वादेस्तत्र तत्र प्रसिद्धेस्तस्यैव त्रिभूवनमोहनसौन्दर्यस्य ध्येयतामनुसन्धाय तत्र युगपत्सर्वाङ्गलावण्यग्रहणाशक्यतया 'एकैकशोऽङ्कानि धियानुभावयेत्‌” इति (२. २. १३) भागवतोक्तदिशा नयनाभिरामया ध्यानास्पदेषु सवङ्गिषु दृशां पानपात्रायितस्य सुषमानिधानस्य मुखारविन्दस्य ध्यातव्ये तत्रापि तद्वतनालिनायतलोचनयुगलस्य ,प्रसादाद्यभिव्यञ्जकत्वासथमध्यातव्यतां निश्चित्य स्मरणकर्मीभूतं भगवन्तं विशिनहि -- विकचपद्मदलायतवीक्षणामिति। 'रामः कमलपत्राक्षः ' (वा. रा. ७. १०९. १) इत्यादिकव्युक्तिमनुचिन्त्य भक्तदर्शनप्रीतिप्रकाम- विस्फारितत्वं बोधयितुं तदानुगुण्येनाभिधत्ते पूर्णविकसितकमलपत्रवदायते वीक्षणे यस्य तादृशं रामं स्मरामीत्यन्वयः। एतेन ख्रवत्करुणाम॒तपूरनिर्भर्राकाम्यगर्भ- सुषमयाश्रिताह्णादकरत्वं सूचितं भवति। अत्र वाचकलोपाद्वाचकलुप्तोपमा। ्॒त्यानुरागोत्फुछनयनशोभानुरूपाधरपह्वचारुस्मितवैभवं वर्णयति ~ बिधिभवादि- मनोहरसुस्मितामिति। विधिभवादीनान्तपः समाधिना निगुह्ीतमनसामपि मनोज्ञत्वाद्वलादिव चित्तावर्जकं मन्दस्मितं यस्य, तादृशं रामं स्मराम्यनुचिन्तयामीति भावः। त्रिलोक्यामुत्पादक- नाशकवाचकतया प्रथिताभ्यां विधिभवेति पदाभ्यां तन्मध्यवर्तिनिखिलजीवराशिरपि बोधितः। उभयोर्देवत्वादप्रतिमसौन्दर्ये सत्यापि तन्मनोहारित्वकथनेन निरतिशयत्वं सूचितम्‌, येन सौन्दर्याधिष्छाता कामो नाशित:, यश्च स्वयं सौन्दर्यरचनाविधानचातुरस्तयोः स्वायत्तमापि मनो मनोज्ञतया प्रसभं हरतीति, तस्य चारुत्ववेभवं कथं कथ्यतामिति भावः। अत उक्तं मानसे 'हृदय अनुग्रह इन्दु प्रकासा। सूचत किरन मनोहर हासा' इति (१. १९८.७)

मन्दस्मिते माधुर्यं शुचित्वं सौम्यत्वं सौकुमार्यं चेत्याद्युपसर्गद्योत्यम्‌। इदमेव दृठिचित्तापहारित्वेन रसावहत्वम्‌, सापराधेष्वषि निग्रहलीलायामपि सामप्रधानत्वं 'स्मितपूर्वमथाब्रवीत्‌' (वा. रा. ३. १८. १) इति तत्स्वभावकथनात्‌। अत्रोपमानवाचक- ठुप्तोपमा। एतादृशसुस्मितवीक्षणादिसौष्ठवस्यात्यासन्नतया जनकजाया नित्यभोक्नत्व- सौभाग्यं ललितसरण्याह ~ जनकजादृगपाङ्गसमीक्षितमिति। देवादीनान्तु तादृशमनोहारिसुस्मितावलोकनसौभाग्यस्य कादाचित्कत्वं सूचयन्‌ यदीयो नित्यसिद्धान्वय- मूलोऽघिकारस्तामाह -- जनकजोति। पत्युः पूर्णनिरवर्णनस्य स्रीयुलभसङ्गोचजनकत्व- मभिद्योत्य तादृशदुलभवस्त्वनुरूपसमास्वादनं वक्ति दृगपाङ्गसमीक्षितम्‌। वीक्षणसुस्मितयो; पूर्णसमास्वादनपात्रता तु जगद्रक्षणे सहाभिषिक्ताया अस्या एवेति

८० श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर:

ध्वन्यते, केवलमीक्षितमपितु समीक्षितं; तत्रापि दृशापितु तदपाङ्गेनेति प्रीतिवशीक्रतपतिलाभप्रयुक्तः कयाचित्रयनलीलयैव सम्पुष्ट: प्रणयो द्योत्यते। अपाङ्गसमीक्षितमित्यनेन कयाचित्स्नेहावलोककलया प्रणयप्रसादितँ तादृशाभिजातसुलभं सोशील्यं ध्वनयति। एकमेव तत्त्वं थोक्नभोग्यभावेनावस्थितमिति केचित्‌। या स्वयं सकलसौन्दर्याधिष्ठानतया प्रथिता तयापि सस्परहमवलोकितमिति भगवांस्तु श्रियोऽपि श्रीरिति लभ्यते। तदीयसौन्दर्येणास्मार्क प्रणतानां को लाभ इत्यतस्तस्यानुग्रहवर्षण- स्वभावमाह -- प्रणतसत्समनुग्रहकारिणामिति। प्रणतेषु सत्सु महात्मसु सज्जनेषु चानुग्रहं कृपां कर्तु शीलं यस्य, तादृशमनुग्रहवर्षणस्य कादाचित्कत्वनिरासायेव शीलार्थको णिनिः। तदनुग्रहमात्रस्याशेषकल्याणसाधकत्वद्योतनाय समुपसर्गः। अनुग्रहं कारयितुं शीलमित्यपि ण्यन्ताद्‌ णिनिः, तेनान्योऽ प्येतठररणयैवानुग्रहं करोत्यस्य सर्वान्तर्यामितया सर्वप्रेरकत्वादिति भावः। अत्र द्रुतविलम्बितच्छन्दः।

मुनिमनस्सुमधुब्रतचुम्बितस्फुटलसन्मकरन्दपदाम्बुजम्‌ बलवदद्भुतदिव्यधनुश्शरामहितजानुविलम्बिमहाभुजम्‌ ।।५७।। * संवित्करः # मैं, मुनियों के मानसरूपी भ्रमरों से समास्वादित मधुर मकरन्द से परिपूर्ण चरणकमल वाले, परम अद्भुत एवं अत्यन्त बलयुक्त विलक्षण पराक्रमी दिव्य धनुर्बाणं से सुशोभित आजानु लम्बायमान विशाल भुजदण्ड वाले, परमप्रभु श्रीराम का ध्यान करता हूँ। * पदपरामर्शः * साधकबाधकप्रमाणोपन्यासैः शरुत्याद्यर्थपननशीला मुनय उच्यन्ते, तादृशमुनीनां रागा्यनुपहितत्वाच्छुद्धमनांस्येवसुमधुत्रताः साधुभ्रमराः, तैश्चुम्बितमीषदीषदास्वादितं पदाम्बुजं चरणकमल यस्येत्यन्वयः। पदाम्बुजमिति सुरभित्वसुखस्पर्शात्वादिव्यञ्जकं पावनतमत्वेन परमप्रेमहित्वं ग्रकाशयति। तत्र पदाम्बुजे भ्रमराणां नित्यास्वादनपात्रता- मभिधातुं विशेषयति -- स्फुटलसन्मकरन्देति। स्फुटत्वादौदार्यं लसदिति मकरन्दप्राकाम्यं सूचितं भवति। मुनिमनसां सुमधुकरत्वकथनेन तदेकजीवनत्वं तत्रापि सारतमग्राहित्वञ्च व्यज्जितम्‌, मकरन्दलिप्सयोपदेशशततर्जनादिभिरपि दुर्निवारत्वं सूच्यते। इत्थं प्क्रतिसिद्ध: कक्षिद्रसाभिनिवेशः ग्रकाश्यते। अनुपलभ्येऽन्यत्र दंशनयथेच्छाभिगमनादिधा्ऽयदोषाभावं दर्शयितुं स्वितिपदम्‌, मुनिमनस्सु हि तपस्स्वाध्यायादिजन्यं नैर्मल्यं भवति। भगवतः श्रीरामचन्द्रस्य पदारविन्दस्य ध्येयताविशेषस्तु तद्वतमाहात्म्यसूचनेन भागवतादि- अन्थसहस्रौनिरूपितस्तद्यथा "ध्येयं सदा पारिभवध्नम भीष्टदोहं तीर्थास्पदं शिवविरिञ्चिनुतं

तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ ८१ शरण्यमू। भृत्यार्तिहं प्रणतपाल भवान्धिपोतं वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम्‌” (भा.पु. ११.५.३३) इति। अत्र वाचकलुप्तोपमा। आत्रितविरोधिनिरसनपूर्वक- तयाश्लेषणाद्यनुगुणं तन्महाभुजं महावीरशङ्गारोचितायुधसम्पन्मुखेन ध्यायति -- बलवदित्यादिना। बलव्रयामद्धुताभ्यां दिव्याभ्याञ्च धनुरुशराभ्यामामहितौ सर्वतः पूजितौ संशोभितौ जानुविलम्बिनौ महान्तौ भृजौ यस्य, तादृशं रामं स्मरामीत्यन्वयः। जानुविल्बिमहाभुजमित्यनेन सामुद्रिकशाख-सिद्धं महासौभाग्यसूचकं महापुरुषलक्षणमुच्यते। भक्तापन्निवारणसर्वस्वभूतपरिष्वङ्ग-प्रदानानुरूपता गम्यते। यथोक्तं वाल्मीकीये 'बाहुच्छायामवष्टन्धो यस्य लोको महात्मनः” (५.३४.३१) इाति। भुजयोर्दिष्यायुधसेवितत्वं वदति -- धनुः शराम- हितेति। सर्वाधारभूतभगवद्विग्रहाधारेण शोभप्रकर्षो व्यक्त:। पराक्रतायुधत्वानिरासाय दिव्येति, अचिन्त्यकार्यकारित्वाद्विस्मयावहत्वं बोधयितुमद्धुतेति विशेषणम्‌। अद्धुतत्वादेव कुठारटङ्ककुद्दालादिभिः प्रत्येक कृच्छ्रसाध्यं शालशैलविदारणपूर्वकं पातालीयजनज्ञापनादिः कार्यमेकेनैव बाणेन क्तमिति रामायणकथां स्मारयति "बिभेद पुनस्तालान्‌ सप्तैकेन महेषुणा। गिरिं रसातल चैव जनयन्‌ प्रत्ययं तदेति’ (वारा. १.१.६६)। परिष्वङ्गानन्दलाभकेङ्कर्यधषन्यनित्यसूरीणामेव भूषणायुधभावेनावस्थानादिव्यत्वं नाम चेतनत्वम्‌। अत एवोक्तं श्रीरामायणे "शरा नानाविधाश्चापि धनुरायतविग्रहम्‌। अन्वगच्छन्त काकुत्स्थं सर्वे पुरुषविग्रहाः ' (७.९९.७) इति।

परार्ध्यहाराङ्गदचारुनूपुरं सुपदाकिञ्जल्कपिशङ्गवाससम्‌। लसद्घनश्यामतनुं गुणाकरं कृपार्णवं सद्धदयाम्बुजासनम्‌ ।।५८।। * संवित्करः # अमूल्य हार, अंगद, सुन्दर नूपुर आदि अलंकरणों से विभूषित, कमल-केसर के समान दिव्य पीताम्बर धारण करने वाले, सजल-जलद के समान श्याम, कल्याणगुणनिधि, कृपासागर तथा सन्तजनों के हृदयकमल में सर्वदा निवास करने वाले प्रभु श्रीराम का मैं ध्यान करता हूँ। * पदपरामर्शः * श्रीविग्रहस्य दिव्याभरणादेश्चान्योन्ययोगाच्छोभावहत्वसूचनेन सर्वेश्वरत्वं ख्यापयितुं पीताम्बरस्य श्यामविग्रहयोगात्नित्योज्ज्वलं भास्वरत्वं ग्रकारायितुमाह -- यरार्ध्योति। कण्ठवक्षोहस्तचरणानाममूल्यानवद्यहाराङ्गदनूपुराद्यलङ्कारलसिततया ग्त्याहारन्यायेन सर्वाङ्गभूषणं कथितम्‌। वक्षोबाह्पेक्षया चरणयोर्भक्तैकसमाश्रयणसततसेवनानुगुणं सौलभ्यं द्योतयित्वा नखमणिप्रभायोगविशेषसौष्छवं वुं तूपुरयोक्चारुत्वविशेषणम्‌। शोभनपद्मकोश-

८२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

वर्तिकिञ्जल्कस्य वर्णवत्पिशङ्ग पीतं वासो यस्येति। सुपद्य इव किञ्जल्कस्य शोभावर्धकत्वं तथा पद्मपेशलस्निग्धाङ्गेषु भगवतः पीताम्बरस्य। तेन पीतिग्न: साहजिकत्वमुच्यते। अत्र वाचकळुप्तेति उपमाया एव प्राधान्यम्‌। श्रीविग्रहशोभां घनश्यामतयोपमिमीते -- लसद्घनश्यामतनुमिति। वर्षणोन्युखसजलसाद्धतां द्योतयितुं घनेति नयनसीभगं द्योतयितुं लसदिति। तेन दृष्टमात्रेण सन्तप्ततापहारित्वं श्यामत्वेनागाधत्वं शङ्गाररसानुगुण्यं लभ्यते। तादृशोऽपि भगवान्‌ कारुण्याद्‌भक्तहृदयमाविशतीति तस्यानुरूपस्थानं विशेषणद्वाराभिधत्ते -- सद्धदयाम्बुजासनामिति। सतां सज्जनानां हृदयमेवाम्बुजं, तत्रासनं नित्यस्फूतिर्यस्येति। सर्वव्यापकस्यापि हृदयेऽभिगमोऽधिको भवतीति सूचनाय हृदयेति हृदयस्याम्बुजोपमानेन म॒दुत्वशीतलत्वसौरभमनोज्ञव्यज्ञनायाऽ सनयो ग्यतोक्ता, सत्पदेन तदेकाधारेण जीवित्वं सूच्यते। सद्धदयेत्यनेन निर्मलत्वं लक्षितम्‌। यथोक्तमादिकाविना *रमणीयं प्रसन्नाम्बु सन्मनुष्यमनो यथा” (१.२.५) इति। एतेन भक्तचा ग्रहीतचरणत्वेन भगवतो नित्यानिवासः सूचितः। यथोक्तं भागवते 'त्वं भावयोगपरि भावितहृत्सरोज आस्ते' (३. ९. १) इत्यादिना। भक्तप्रीतिपारतन्त्र्याद्‌ भगवतो बहिगमनमशक्यमिति लभ्यते "नापैषि नाथ हृदयाम्बुरुहात्स्वपुसाम्‌ (३.९.५) इति भागवतोक्तार्थोऽविकल प्रकाशित?!

प्रसन्नलावण्यसुभृन्सुखाम्बुजं जगच्छरण्यं शरणं नरोत्तमम्‌ दयापरं दाशरथिं महोत्सवं स्मरामि रामं सह सीतया सदा ।।५९।। द्विभुजस्यैव रामस्य सर्वशक्तेः प्रियोत्तम ध्यानमेबं विधातव्यं सदा रामपरायणैः ।।६०।। * संवित्करः # मैं, प्रसाद-ललित-लावण्य से विलसित मुखकमल वाले, सर्वलोकशरण्य, परात्पर पुरुषोत्तम, निज अनुज एवं परिकर के साथ विराजमान, मूर्तिमान्‌ महोत्सव, दशरथनन्दन भगवान्‌ श्रीराम का करुणामयी जगदम्बा श्रीसीताजी के साथ, सदा स्मरण करता हूँ। हे परमप्रिय! श्रीरामानुरागी वैष्णवों को सदा सर्वशक्तिसम्पन्न द्विभुजस्वरूप वाले परमप्रभु श्रीराम का ही पूर्ववर्णित प्रकार से ध्यान करना चाहिए। * पदपरामर्शः * अन्ते पुनर्श्रमरन्यायेन सकलसौन्दर्यनिधानभूतां मुखाम्बुजश्रियं स्मरति -- प्रसन्नलावण्यसुभृन्मुखाम्बुजामिति। प्रसन्न इत्यनेनोत्फुछत्वेन उज्ज्चलत्वमो दार्यं नित्याम्लानत्वञ्च सूच्यते। लावण्यन्तु “मुक्ताफलेषु च्छायायास्तरलत्वामिवान्तरा।

तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ ८३ अतिभाति यदङ्गेषु तल्लावण्यमिहोच्यते' इति साहित्यशास्रेप्रसिद्धण। यथोक्तं लोचनकारेण -- लावण्यं हि नामावयवसस्थानाभिव्यङ्ग्यमवयवव्यतिरिक्तं धर्मान्तरमेव” इति। तत्रापि प्रसत्रविशेषणेन दिव्यत्वं प्रकाशितम्‌। प्रसन्नलावण्यमापे यत्सुबिभर्ति तथाभूतं मुखाम्बुजं यस्येति। अत: समरलीलायामपि लावण्यं मुखाम्बुजं जहाति; 'रिपूणामापि बत्सल' इति (६.५०.५६) रामायणोक्तेः। स्वाधीनाखिलस्य तस्य प्रातिकूल्यप्रसङ्गलेशस्याप्यसम्भावनया5म॒तरूपतया नित्यप्रसादो बोध्यते। तेन सर्वसाधारणेनापि निर्भयाभिगम्यता ध्वन्यते। नित्यानिरवद्यतया सर्वचित्ताकर्षकश्रीविग्रह- रमणीयशोभावैभवं वर्णयित्वा समाश्रयणोपयुक्तमनन्यसाधारणस्वभावं निरूपयति -- गुणाकरमित्यादि। गुण्यत इति गुणः, अभ्यसनीयोऽनुकूलतमत्वेन शीलनीय इत्यर्थः। तथाविधस्य भगवतोऽपि गुहनिषादवानरादिमन्देः सह नीरन्ध्रसंश्लेषस्वभावरूपं सौशील्यमिति। इत्थम्भूतगुणानायाकरं निधिं राम स्मरामीत्यन्वयः।

सन्त्येव तादृशा गुणाः, किन्तु कृपायास्त्वर्णव एवेत्याह कृयार्णवमिति। अर्णवत्वारोपेणाश्रितानां मेरुसटृशापराधा अप्यत्र निमज्जन्तीति गम्यते। अत एवासह्यदेव्यपचारोऽप्यत्र निमग्न इति जयन्तकथा पराग्रष्टा वधहिमपि काकुत्स्थः कृपया पर्यपालयत्‌” (५. ३८. ३४) इत्यत्र क्रपाणवमिति पदयोः सामान्यतो रूपकं विद्यते कापि, किन्तु स्वभावोक्ती रामतनुसौन्दर्यवर्णनपरेह रमणीयतां तनोति। दयापरत्वादेवैवंविधमतिलोकं भगवान्‌ विधत्त इत्याह ~ दयापरामिति। सर्वलोकहितैषिणी सर्वसहा क्षमा हि दया गओरच्यते। स्वप्रयोजनमनपेक्ष्य परदुःखनिराकरणेच्छाया दयारूपत्वात्‌। युद्धस्थले दुरवस्थां ग्राप्ते रावणेऽपि तस्य कदाचिन्निग्रहनिवर्तकप्रसादविशेषो जायते। यथोक्तं स्वयं भगवता 'तस्मात्परिश्रान्व इति व्यवस्य त्वां शरैसत्युवर्श नयामि’ (५९.१४२) इत्यनन्तत्वात्तस्य कृपया अप्यपरिच्छेद्यत्वपत आह ~ जगच्छरण्यमिति। केवलमेकस्य द्वयोर्वा रक्षणे अभुरपितु सर्वस्यापि। यद्वा यस्य लोके मातापितदेवादिष्वपि कश्चिच्छरण्यस्तस्याप्ययं शरण्यो भवतीति भावः। यथोक्तं जयन्तप्रसङ्गे रामायणे त्राणकाम इमं लोक सर्व वै विचचार ह। पित्रा परित्यक्तः सर्वैश्च परमर्षिभिः ।। त्रील्लोकान्‌ सम्परिक्रम्य तमेव शरणं गतः ' (५.३६. २७-२८) इति। अतस्तदीय उदार उद्घोषो जातिगुणवृत्तादि- विशोषमनपेक्ष्यैव ग्रवत्त: "विभीषणो वा सुग्रीव यादि वा रावण: स्वयम्‌” (वा. रा ६. १८.३५) इति।

वस्तुतः समर्थः सन्‌ कारुणिकः सर्वरक्षणे प्रभवति, कारुणिकोऽपि यदि विषमोऽ समर्थो वा स्यात्‌, समः समर्थोऽपि यदि निष्करुण: स्यात्तदा सर्वरक्षणे प्रभवेदयं भगवान्तु तथा, तत्र भगवतोऽनितरसाधारणा सामर्थ्यम्‌। अत एव विभीषणेन तत्स्वरूपसामर्थ्यमनुसन्धायैव प्रोक्तम्‌ "निवेदयत मां क्षिप्रं राघवाय महात्मने।

८४ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

सर्वलोकशरण्याय विभीषणमुपस्थितम्‌” (६. १७. १७) इति। शरणे साधुश्शरण्यो भवाति, किन्त्विदानी साधुत्वक्रियागुणोपाधिभूतधर्मव्यवधानमप्यपहाय साक्षाद्धर्मि- परामशेनोच्यते -- शरणमिति। केवलमयं शरणे साधुः किन्तु साक्षाच्छरण- माश्रयभूतम्‌। 'शरणं गृहरक्षित्रोः (३. ३. ४५०) इत्यमरः। पुंस्त्वस्रीत्वाद्याग्रहाभाव- बोधनाय नित्यनपृंसकलिङ्गः शरणपदमप्यत्रत्यमत्यन्तमानुगुण्यं धत्ते) अत एव “राघवं शरणं गतः? इत्यादावभेदेन व्यपदेशः। नरोत्तमं पुरुषोत्तममित्यर्थः, नरश्चासावुत्तम इति सन्महदित्यनुशासनात्‌, सामानाधिकरण्येन विवक्षण उत्तमपदस्य पूर्वनिपातः असज्यते, एवं नराणामुत्तम इति षष्छीसमासोऽपि न, निर्धारण इति षष्ठीसमासनिषेधात्‌। अतो नरेषूत्तमः इति, नरेभ्य उत्तम इति वा विग्रहः; “उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः”, 'यस्मात्क्षरमतीतोऽ हमक्षरादापि चोत्तमः ' (गी. १५. १७-१८) इति। यद्वा नियतानु- पूवीके नरोत्तमे सज्जञात्वमिति दोषः। यद्यपि 'नैष गर्भत्वमापेदे योन्यामवसद्मभुः (महा. २.६ १.३ २) इत्यनुसारं गर्भवासादि तस्य निराक्रियते, तथापि तत्र कर्मक्रतजन्म- निरासे तात्पर्यात्नरोत्तमपदेन नराकारेणाविर्भूतमिति लभ्यते, तत्र कुत्राविर्भूतमित्यत्र तादृशधर्मिठस्य भगवत आविभावानुगुणधार्मिकवंशेऽवतीर्णत्वं सूचयितुमाह दाशराथिम्‌। दशरथस्यापत्यं गुमान्‌ दाशरयिः। दशसु दिक्षु प्रस्थितो रथो यस्येत्यर्थे सप्तमीविशेषणे बहुव्रीहाविति सप्तमीपदज्ञापितो व्यधिकरणबृहुत्रीहिसमासः। यद्वा दशेद्धियाणि नियम्यत्वेन रथो यस्येति विग्रहेण विजितेन्द्रियत्वेनात्मवचा सूच्यते। यथा तदूगुणानिचयः स्मर्यते 'तस्यां पुयामियोध्यायां वेदवित्सर्वसंग्रहः। दीर्घदर्शी महातेजाः पौरजानपदाप्रियः। इक्ष्वाकूणामातिरथो यज्चा धर्मपरो वशी। महर्षिकल्पो राजर्षिक्रिषु लोकेषु विश्ुतः। बलवात्निहतामित्रे मित्रवान्‌ विजितेन्रियः। धनैश्च सञ्चयैश्चान्यैः शक्रवैश्रवणोपमः। यथा मनुर्महातेजाः लोकस्य परिरक्षिता। तथा दशरथो राजा लोकस्य परिरक्षिता” (वा.रा. १.६. १-४) इति।

रामायणोक्तधर्मपरत्व- यज्चत्व- वशित्व-विजितेन््रियत्वादिगुणैः प्रसन्न: सर्वपिताऽपि भगवान्‌ स्वजन्मभूमित्वेन तमेव निश्चित्यानुरूपं मत्वा तद्गुहेऽवततारोति भावो रामायणे प्रकाशितः -- "वितरं रोचयामास तदा दशरथं नृपम्‌’ (१.१६.८) इति। लोके पितृहीनता दौभाग्यं सूचयति ततत्र मा भूदित्यवताराभिप्रायेण तं निराकर्तुमुच्यते -- दाशराथिमू; तेनाभिजात्यं प्रकाशितम्‌। तादृशस्य नित्यकिशोरस्य राजकुमारस्य भगवतो मधुरोपासकरसिकजनभावानुगुणश्चङ्गाररसोचितं विशेषणमाह -- महोत्सवामिति। महानुत्सव उल्लासो येन, अयं किल मूर्तिमानिव महोत्सवो रसरूपत्वात; 'रसो वै सः” (तै. २.७.१) इति श्रुतेः। यद्वा महानदम्य उत्सव 'दासोऽहं कोसलेन्द्रस्य इत्यवंरूप उत्सेको गर्वो येन स, महोत्सवस्तं स्मरामीत्यन्वयः। 'स एकाकी रमते”

तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ ८५ (बर १.४.३) इति श्रुतेः, “न जीवेयं क्षणमपि विना वामसितेक्षणाम्‌' (वा रा: ५.६६. १०) इत्युत्तेश्ख रमयतां वरस्य रामस्य महोत्सवत्वकथनात्तदनुरूपं प्रेमाख्यमहासारस्वरूपया स्वरूपशक्तित्वेनात्मभूतया नित्यसाहचर्यमाभिधत्ते सीतया सहोति। एतेन एुरुषकारस्मरणमभूत्साध्यस्मरणे साधनस्मरणस्यौचित्यात्‌। पराम्बायाश्च नित्यव्यवस्थित- पतिपारा्थ्य प्रतिष्ठाप्य भगवता सहास्या आपि ध्येयतोक्ता। सहशब्देनेतदपेक्षया भगवतः प्राधान्यं व्यज्जितम्‌; 'सह युक्तेऽग्रधाने' इत्यनुशासनात्‌। सदा सीतया सह स्मरामि, सीतया सह सदा स्मरामीत्युभयत्र सदापदान्वयः। स्मरामीति व्यक्तयभिप्रायेणैकवचनम्‌। राममिति विशेष्यभूतं शरुतिस्म्रतिशतसिद्धं भगवतो नामोच्यते, श्रीसीतया सह पू्वोक्तगुणविशटं रामं सदा स्मरामि, तैलधारावदविच्छितरप्रत्यक्ष-समानाकारज्ञानविषयं करोमीत्यर्थः। 'सर्वेषामवताराणामवतारी रघूत्तम: ! इत्यगस्तसंहितोक्तथा तदितरावताराणां स्वरूपस्य तत्तस्वरूपताग्रहवद्धि भकतध्येयत्वेऽपि श्रीरामानन्यौध्येयरूपविशेषं सुटूढं नियमयति -- द्विभुजस्यैवोति। हे प्रियोत्तम! रामपरायणैः सर्वशक्तेर्द्रिभृजस्यैव रामस्य ध्यानमेव सदा विधातव्यमित्यन्वयः। ध्येयं क्रियाञ्घोभयमपि नियन्तुमेवकारद्वयम्‌। एवकारस्य भिन्नक्रमत्वेन राममित्यत्रान्वयः, रामस्यैवेति तदितरव्यावृत्तिध्यानमेव विधातव्यमित्यत्र तव्यता विध्यर्थबोधनादेवकारेण तदेकानुचिन्तनस्येतिकर्तव्यतां सूचयति; एवकारस्येतरनिव्रति- फ़लत्वात्‌। द्विभुजस्यैवेति शङ्ख: पाण्डुर एवेत्यादिवद्विशेषणे सङ्गतस्येवकारस्यायोगव्य- वच्छेदार्थकत्वाद्रिशेष्ये विशेषणस्यासम्बन्धनिषेधाद्दवाभ्यां निषेधाभ्यांअक्रतार्थस्य द्विभृजत्वस्य दार्ढ्यं बोधयति। विशेष्ये रामे विशेषणतावच्छेदकद्रिभुजत्वधर्मसम्बन्धाभावं व्यवच्छिदंस्तस्य द्विभुजत्वं नियमयति। गुरुषसूक्तादौ हि तद्रूपेण परत्वस्य निर्देशात्‌ "मुखं किमस्यासीत्कि बाहू किमूरु पादावुच्येते’ इति प्रवा “बाहू राजन्यः कृतः! इति समाधिना द्वावूरु द्वौ बाहू आत्मैव पञ्चाविंशः' इति रहस्याग्नायात्‌, 'उभा हि हस्ता वसुना पूष्णो हस्ताभ्यां पाणिभ्यां त्रयी सम्भरति' इत्यादिना परस्य द्विभुजत्वमेव सिद्धयति। अत एव सुन्दरीतन्त्रे ययौ तदा महाशम्भू रामलोकमगोचरम्‌। तत्र गत्वा महाशम्भू राघवं नित्यविग्रहम्‌। ददर्श परमात्मानं सहासीनं मया सह। सर्वशक्तिकलानाथं द्विभुजं रघुनन्दनम्‌। द्विभुजाद्राघवात्नित्यात्यर्वमेतठावतति' इति। आनन्दसंहितावचनमप्युक्तार्थ पुष्णाति ~ स्थूल चाष्ट भुजं प्रोक्तं सूक्ष्मं चैव चतुर्भुजम्‌। परं द्विभुजं रूपं तस्मादेतत्रयं यजेत्‌’ इति। सदाशिवसंहितायान्तु गोलोकेऽपि तादृश रामं परत्वेनापस्थापयति “यो वै वसाति गोलोके द्विभुजस्तु धनुर्धरः सदानन्दमयो रामो येन विश्वमिदं ततम्‌” इत्यादे रामायणशिरोमणिकारेण विस्तरशो निरूपितत्वाद्विदितचरमेव। अवधारणार्थकैवकारेणाव्यवधानमापि विवक्ष्यत

८६ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

इत्यव्यवहितं ध्यानं कर्तव्यमिति गम्यते। कारुण्यादिसद्धावेऽ प्यज्ञस्याएर्णस्याशक्तस्य निरपेक्षरक्षकत्वं सम्भवतीत्यत आह -- सर्वशक्तेरिति। एतेन 'परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” (8.६.८) इति श्रुत्यर्थः ग्रतिपादितः। आचार्यत्वात्स्वानुयायिवर्गमुद्दिश्योक्तम्‌ -- रामपरायणैरिति। श्रीरामैकदेवताकैः श्रीरामैकप्रयोजनैस्तदेकफलेस्तत्रैव समर्पितात्ममरेर्भक्तैरिति भावः। भगवान्‌ राम एव परमायनम्‌, प्रकृष्टजीवनाश्रयो येषान्तैरित्यर्थतया “न हि मे जीवितेनार्थो नैवार्थर्न भूषणैः? (५. २४.५) इति रामायणोक्तो भावोऽभिमतत्वेन निर्दिष्ट:। ध्यानोपासनादि- शब्दवाच्यभगवद्धक्ते: प्रधानविधेयतया गुह्यतमत्वा्तदुपदेश-ग्रहणपात्रतां स्वशिष्यस्याह -- प्रियोत्तमेति सम्बुद्धया। यथा गीतायां भगवान्‌ 'काश्चिन्मे प्रियकृत्तम' (१८.६९) इत्याह, तथैवाधिकारिविशेषेपु ध्येयस्वरूपस्या-वश्यवक्तव्यतां सूचयितुं प्रियोत्तम इति सम्बोधयति। अतितरां प्रीतिविषयोऽसीति भाव:। वस्तुतो ध्यानप्रकरणारम्भे महाप्राज्ञेति सम्बुध्यावसाने प्रियोत्तमेत्यभिमुखीकृत्य स्वस्य भगवत्स्वभावः प्रकाशितः 'प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थम्‌” (गी. ७. १७) इति।

भः + ( इति तृतीयप्रश्नोत्तरे ध्यानध्येयनिरूपणम्‌ ) # + ।। श्रीसीतारामार्पणमस्तु ।।

( अथ चतुर्थप्रश्‍नोत्तरे मुक्तिसाधननिरूपणम्‌ )

एवं ते$भिहितं ध्यानं श्रृणु तन्मुक्तिसाधनम्‌ मुमुक्षूणां परं वेद्यं विधेयं चाथ सर्वदा ।।६१।। * संवित्करः #

इस प्रकार मैंने, ध्यान तथा ध्येय का स्वरूप बताकर, ध्यान-विषयक तीसरे प्रश्‍न का समाधान किया। अब मोक्षार्थियों द्वारा जानने एवं सर्वकाल आचरण के योग्य श्रेष्ठ मुक्तिसाधन का श्रवण करो।

* पदपरामर्शः *

तृतीयं प्रश्नं समाधाय चतुर्थमुत्तितीर्षुरुपक्रमते -- एवमिति। एवं पूर्वोक्तप्रकारेण ते मद्वात्सल्यविषयभूताय तत््वोपदेशाधिकारिणे तुभ्यं ध्येयभगवत्स्वरूपनित्यानुसन्धानरूपं ध्यानं तत्र सापेक्षत्वाद्विशिष्टज्ञानं प्रति विशेषणज्ञानस्य कारणतया चाभीट्टध्येयस्य स्वरूपमभिहितम्‌। इदानी मुक्तेः किं साधनमिति चवुर्थप्रश्‍नस्य क्रमम्राप्तत्वात्समाधेयतया मया त्वयि करुणयोच्यमार्नं जीवात्मनो बन्धनहेतोर्मुक्तेः साधनं श्रण्वधारय वद्धबन्धनमोक्षपदार्थज्ञानानन्तरं तादृशबन्धनात्तस्य जीवात्मनो मोक्षोपायजिज्ञासाया औचित्यात्‌। तत्साधनं केवलं त्वयैव ज्ञेयमेवापिठु तदनुगुणं विधेयमपि, ज्ञानपूर्वकतदनुरूपग्रवृतते्दर्शनात्‌। मोक्षकामाणां पर ज्ञेयं विधेयज्ञास्ति परमार्थभूतमोक्ष- साधकत्वादस्य वेद्येषु विधेयेषु परत्वम्‌, अत्यादरेण ग्राह्मतयानुपेक्षणीयमिति। वक्ष्यमाणं केवलमावरणभङ्गेऽपितु तदनुगुणविधाने पर्यवस्यतीति वाक्यार्थज्ञानमात्रेण मोक्षवादिनो निरस्ताः, तावता मोक्षसिद्धे:।.प्रमाणज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वमेव, पुरुषतन्त्रस्यैव विधेयत्वात्‌ "अनुविद्य विजानाति’ (छा.८.७.१), 'विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ (ब. ४.४. १) इत्यादिश्रुतिभिरनुविद्य, विज्ञायेत्यनूद्य विजानाति प्रज्ञां कुर्वीतित्यादि- नोपासनस्य विधानात्‌। तमेवार्थमाह -- बुद्धे चेत्‌ क्षेमप्रायणमिहँव दुः खमुपलभेत' इति सूत्रयन्नापस्तम्बः। अत एव (ज्ञानवान्‌ मां प्रपद्यते’ (७.१९) इति गीतोक्तं सङ्गच्छते। 'विधेयञ्चाथ सर्वदा’ इत्युपसनाया यावज्जीवमनुष्छेयतामभिधत्ते। यथोक्तं “आ प्रयाणाचत्रापि हि दृष्टम्‌” (ब. सू. ४. १. २) इति सूत्रे भगवता5ऽनन्दभाष्यकारेण -- 'आमरणमावृत्योपासनमनुष्ठेयमु, कुतः तत्रापि हि दृष्टम्‌ उपासनमार भ्या- प्रयाणान्मध्ये यः कालस्तत्रापि दृष्टमुपासनं स॒ खल्वेव वर्तयन्‌ यावदायुषं ब्रह्मलोकमाभिसम्पद्यत इत्याप्रयाणमुपासनावृत्तिः कर्तव्या’ इति

८८ श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर:

तप्तेन मूले भुजयोः समङ्कनं शरेण चापेन तथोर्ध्वपुण्डूकम्‌

श्रुतिश्रुत नाम मन्त्रमालिके संस्कारभेदाः परमार्थहेतवः।।६२।।

* संवित्करः #

वैदिकविधि से अग्नि में सन्तप्त धनुर्बाणों की भुजामूल में छाप लेना, ऊर्ध्वपुण्ड़ तिलक धारण करना, भगवत्सम्बन्धी (दासान्त, प्रपन्नान्त या शरणान्त; जैसे राघवदास) आदि नाम रखना, सर्वदा कण्ठ में तुलसीमाला धारण करना तथा वैष्णव सद्गुरु से षडक्षर रामतारक मन्त्रराज का उपदेश ग्रहण करना _ ये वैष्णवीय पञ्चसंस्कार परमार्थरूप मोक्ष के कारण हैं।

* पदपरामर्शः *

तत्रादौ मलापनयनगुणाधाननिमित्तकसंस्कारपञ्चकं परमार्थहेतुतयोपादत्ते ~ तप्तेन इत्यादिना। वह्या सविधि तप्तेन शरेण चापेन भृजयोर्मूले समङ्कनमिति तापसंस्कार: अधमः, भगवत््त्रसम्बन्धिश्वेतग्रतिकया श्रीरामपादाक्रत्या हरिद्राच्णैस्तयैव वा वेणुपात्रा- द्याकारेण यथापरम्पर प्राप्तेन वर्दुलाकारादिना वा मध्ये शाख्रोक्तदिशोर्ध्वगामिरेखाविधानं नामोर्ध्वपुण्ड़कामिति द्वितीयसस्कारः, श्रुतिप्रतिपादितं भगवत्सम्बन्धसूचकं भगवन्नामादिदासाद्यन्तं श्रीरामदासेत्यादि नामेति नामसंस्कारस्तृतीयः। मन्त्रश्च बडक्षरमन्त्रराजेति नाम्ना प्रथितस्तारकमन्त्रः सपरिकरः श्रीराममन्त्र इति मन्त्रसंस्कारञ्चतुर्थः। श्रीतुळसीमालेति मालासंस्कारः पञ्चमः। यथा तापोर्ध्वपुण्ड्योः समङ्कनमुक्तं तथैव नाम्नि मन्त्रमालिकयोक्च अहणधारणादिक्रियापदमन्वेतव्यम्‌। 'देवो भूत्वा देवं यजेत’ इति जह्मसाजात्यप्रापतिपूर्वकतदुपासनस्यैवोचित्यादेते पञ्चधा भिन्नाः संस्कारा वैष्णवत्वाधानेन जगत्सम्बन्धबोधमलापनयनेन भगवदुपासनायां साक्षान्मोक्षहेतुभूतायामुपकारका भवन्तीति परमार्थहेतुत्वेनोक्ता;; कायन्तिरयोग्यतासम्पादकत्वस्यैव संस्कारत्वोक्तेः। अत्र ्ुतिश्रुतमिति केवल नामपदेनान्वेति, समङ्कने, ऊर्ध्वपुण्ड्के, मन्त्रे मालिकायाद्चाप्यन्वेति -- श्रुतिश्रुतं नाम, श्रुतिश्रुतो मन्त्रः श्रुतिश्रुता मालिकेत्येवरीत्यैकशोषो नपृंसकमनपुंसकेनेकवच्चास्यान्यतरस्यामित्यनुशासनात्‌। तेन पञ्चानामपि वैष्णवसंस्काराणां श्रौतत्वं सिद्धम्‌। तद्यथा तापसंस्कारे प्रमाणग्॒ग्वेदीयो मन्त्रः -- “पवित्र ते विततं ब्रह्मणस्पते प्रभुर्गात्राणि पर्योषि विश्वतः। अतप्ततनूर्न तदामोऽ श्नुते श्रवास इद्वहन्वस्वत्समासते' (९.८३.१) इति। हे ब्रह्मणस्पते! ईश्चरस्याप्यायुधत्वेन रक्षकवदुपलभ्यमान,! विततं व्याप्तं ते तव पवित्रन्तेजः विश्वतः सर्वस्य (सार्वविभक्ति- कस्तसिः) प्रभोः (षछयर्थे प्रथमाविभक्तिव्यत्ययश्छान्दसः) गात्राणि गात्रभूतं चिदचिदात्मकमखिल शरीर पर्येषि व्याप्नोति (पुरुषव्यत्ययश्छान्दसः) (त्वया) अतप्ततनू: आम: (अपरिपक्व:) तदस्नुते (भगवन्तं ग्राप्नोति) ये श्रतासः पक्वाः, तद्वन्तो

चतुर्थप्रश्नोत्ते मुक्तिसाधननिरूपणम्‌ ८९ धारयन्तस्ते तत्सयासते, तत्सायुज्यं प्रापनुवन्तीत्यर्थः। मन्त्रे पवित्रपर्द यद्यप्यरनौ मेध्ये प्रथितं तथाप्यत्र पापदाहकत्वादग्निरूपतया भगवदिव्यायुधयोर्धनुर्वाणयोर्वतिति। यथोक्तं रामायणे 'अल्पतोमामिवादित्यः प्राणानादास्यते शरैः। पपात खरो भूमौ दह्यमानः शराग्निना’ (३.३०.२७) इति।

अतो ब्रह्मसायुज्यादिप्राप्तिकाम्चापबाणाभ्यां तप्ततनुर्भवेदित्युक्तं भवति। वेदोपबुंहण- भृतरामायणस्य वाल्युद्धाय््रसङ्गे भगवदिव्यायुधस्य बाणस्य स्वर्गीयमानसाकेताख्य- धामावाप्तिसाधनप्रकाशकत्वमुक्तवान्ते परमगतिप्रापकत्वमुच्यते -- 'तद्रं तस्य वीरस्य स्वर्गमार्गप्रभावनम्‌। रामबाणासनाक्षिप्तमावहत्परमाङ्गतिम्‌’ (४. १७.८) इति। अत एवागस्त्यसंहितायामुक्तं “नाङ्कितश्चापबाणाभ्यां मन्त्रोऽस्ति षडक्षरः। नाम रामसम्बान्धि रामोपासको भवेत्‌' इति। यो वै नित्यं धनुर्बाणाङ्कितो भवति पाप्मानन्तरति, संसारन्तरति भगवदाश्रितो भवति स॒ भगवद्रूपो भवतीति श्रवणाच्च। ऊर्ध्वुण्ड्धारणे चापि सन्ति श्रुतिस्म्रतीतिहासवचांसि। यथा महोपनिषदि 'ध॒तोर्ध्वपुण्डू: परमेशितारं नारायणं साङ्क्ययोगाधिगम्यम्‌। ज्ञात्वा विमुच्येत नरस्समस्तैः संसारपाशौरिह चैव विष्णुम्‌” इति। मुमुक्षुनरो धरतोर्ध्वपृण्डो भगवन्तं ध्यायेदिति विध्यर्थः फलति। 'यः करोत्यूर्ध्वपुण्ड़ तु सन्ध्यावन्दनकर्मसु। तेनाहं सुलभो ब्रहमन्नेकस्मित्रेव जन्मानि” इति ब्रह्माण्डवचनानुसारं तस्यार्चनाङ्गत्वं ज्ञायते। 'भह्लशाखायाञ्चोर्ध्वपुण्ड्मारभ्य कुलं तारयते सप्त गच्छेद्वैष्णवं पदम्‌” इत्युक्तम्‌। आथर्वणे (हरे: पदाक्तिमात्मनो हिताय मध्येच्छिद्रमूर्ध्वपुण्डं यो धारयाति परस्य प्रियो भवाति पुण्यवान्‌ भवति मुक्तिमान्‌ भवति’ इत्युक्तम्‌। यथास्योर्ध्वपुण्डधारणस्य नित्यनैमित्तिकादिसर्वकमङ्गित्वपवित्रत्वमङ्गलत्वादिकं गुरुषार्थसाधकत्वञ्च तत्र तत्र स्म्रतिषु प्रसिद्ध, तथैव 'ऊर्ध्वपुण्डु मृदा धार्य विप्रेण ब्रह्मवादिना। उद्धतासीति मन्त्रेण वैष्णवेण विशेषतः ', 'ग्रशस्ते पर्वताग्रादौ यत्रस्ते मधुसूदनः तत्रोद्धतग्गदा कार्यपूर्ध्वपुण्डु विधानतः ' इति क्रियमाणस्योर्ध्वण्डस्य हरिपादसंस्थानत्वं सान्तरालत्वं प्रदर्श्य केशवादिद्वादशनाममन्तरै' प्रियश्च श्रीकमलादिनामभिर्द्रा दशाङ्गेु वेणुपात्राद्याकारेण विरचनोल्लेखात्‌। तत्र तत्र तद्धारणविधिरापि निरूप्यते, त्रह्मदासा इति श्रवणाद्‌ 'दासोऽहं कासलेन्रस्य रामस्याक्लिष्टकर्मणः' (वा. रा ५.४३.९) इति हनूमता रामदासेतिस्वासाधारण-समाख्याया: स्मरणाच्च नामसंस्कारस्य भगवत्सम्बन्ध- स्मारकत्वेन विधानं सूचितं भवति; 'दासभूताः स्वतः सर्वे ह्यात्मानः परमात्मनः” इत्यादिभिरात्मनां परमात्म-दासत्वसिद्धेः। शेषत्वन्त्वचेतनस्याचेतनं :्रत्यपि स्यात्किन्तु दासत्वन्तु चेतनं ग्रति चेतनस्यैव सम्भवति। जीवात्मनः स्वरूपबोधको व्यापको भावो भगवदवास्यं सख्यवात्सल्यकान्ताभावादिषु तस्यानुस्टूतत्वात्‌, नित्यकेङ्कयस्यैवाभीष्टतमत्वाच्चा

९० श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

मन्त्रसंस्कारे प्रदीयमानश्चात्र भगवद्रामसम्बन्धी पडक्षरतारकमन्त्रराजमन्त्रद्वयचरममन्त्रेति ्रित्वविशिष्टो मन्त्रो विवक्षितो रामोपासनायां तस्यैव विहितत्वात्‌। 'ग्राङ्मुखोपविष्टस्य चोत्तराभिमुखो गुरु:। शनेश्शनेः शुभे कर्णे त्रिवार श्रावयेन्मनुम्‌’ इत्यादिरीत्या मन्त्रदानविधिरपि वर्णित आचायन्थेषु। स्तोत्रपाठाद्यशक्तैः साक्षाद्भगवत््तिपादक- भागजपस्यैव युक्तत्वातत्रापि सर्वसारभूतषडक्षरतारकमन्त्रराजजपस्य विधानम्‌, तत्र जपादिकालेऽपि गुर्वादिषु मौनादिकं वार्जितम्‌। यथाह भगवान्‌ बोधायनः 'जपमध्ये गुरुर्वापि वैष्णवो यः समागतः। सम्भावणादिपूजा तु तस्य कृत्वानुमान्य च।। अनुश्राव्य ततः कुरयाज्जपशेषं समाहितः ।। सर्वस्य प्रभवो यस्माद्विष्णु- पादाश्रया नरा:। वन्मूलतः क्रियास्सर्वास्सफलास्तु भवान्ति हि’ इति। मन्त्रजपोऽपि स्वाध्यायः, तत्निष्ठया मन्त्रदेवताया सम्प्रयोगलाभं वदति योगसूत्रकार: “स्वाध्यायादिष्ट- देवतासम्प्रयोगः? (२.४४) इति।

स्वा कण्ठलग्ना माला, मालिका स्वार्थे क:; सम्प्रदाये कण्ठीति ग्रथिता। सा चात्र तुलसीसम्भवैव, तस्या एवाम॒तसम्भवत्वेन ब्रह्मरूपतया नित्यं भगवत्पदलग्नतया सत्रिहितत्वाद्धगवत्मियतमत्वेन भागवतानुगृणताधानसमर्थत्वाच्च। “श्रीर्यत्यदाम्बुज- रजश्चकमे तुलस्या’ (१०.२९.३७) इति भागवतोक्तया वक्षसि पदं लब्ध्वापि ्रीर्भगवत्पादपङ्कजनित्यसान्निध्यं ठुळसीसौ भाग्यं प्रार्थयत इत्याशयेन 'तुलसीसम्भवं सर्व पावनं मृत्तिकादिकम्‌” (६.२४. २) इति पाद्योक्तया पावनकरत्वेन, 'यत्कण्ठे तुलसी नास्ति इत्यादिना तद्राहितकण्ठानां शास्रे निन्दनाततद्योगस्य सेवानुगुणपावन- त्वाधानाद्रामोपासकैर्नान्तरीकतया यज्ञोपवीतवत्नित्यंधार्यत्वं सूचितं भवति। सम्य्द्रिधाक्रतां ठुळसीमालां धारयेदिति युगलोपासका विशेषतोऽभिनिविशन्ते -- क्षालितां पञ्चगव्येन मूलमन्त्रेण मत्रिताम्‌। गायत्र्या चाष्टकृत्वो वै मात्रितां धूपयेञ्ज ताम्‌।। विधिवत्परया भक्त्या सद्योजातेन पूजयेत्‌। तां निवेद्यैव हरये तुलसीकाष्ठसम्भवाम्‌। मालां पश्चात्स्वयं धत्ते वै भागवतोत्तम” इत्यादिना तद्धारणविधिरपि दुश्यते। संसारसागरसन्तरणाय सम््राप्ताया: प्लवभूतायाः सुदुलभदेहसम्पत्तेर्बुद्धिदानेन नियमनायैव गुरो: कर्णधारत्वरूपणेन निरूप्य भागवते शा्रानुकलप्रवर्तकत्वात्तन्महिमप्रकर्षो वरण्यति। भगवद्धावो हि विषयृग्रवणमनोनियमनमन्तरेण, तच्च पुनर्गुरूपसादनमन्तरेण सम्भवतीति गुरूपसत्तेरवश्यकर्त्यता प्रतिपाद्यते, गुरूपदिष्टसाधनेन भजनसुखानुभूतौ सुतरामेव मनसो नैश्वल्यसिद्धे। करुणावशंवदो भगवान्‌ स्वयमेव स्वावाप्तिसाधनबोध- नेनानुजिक्च॒क्षुमानवाकारेणावतरतीति सम्प्रदायः, अतश्च “आचार्य मां विजानीयात्‌” (११.१७.२७) इति मर्त्यबुद्धयाभ्यसूयेदिति भगवदादेशः सङ्गच्छते।

चतुर्थप्रश्नोत्तरे मुक्तिसाधननिरूपणम्‌ ९१

यतेन्द्रियः शुचिः शुद्धवेशधक्सुकुलोद्धवः सदाचारपरो नम्रः शास्त्रज्ञो देशनापटुः ।।६३।। विरक्तधर्मनिरतो ध्यानाभ्यासी सुबुद्धिमान्‌ निग्रहेऽनुग्रहे चैव समर्थो देशिको मतः ।।६४।। * संवित्करः # पंचसंस्कारप्रदाता आचार्य (सद्गुरु) को जितेन्द्रिय, शरीरादि से पवित्र, वैष्णवोचित शुद्धवेषधारी, उत्कृष्ट कुल में समुत्पन्न, शास्रोक्त आचारपरायण, विनम्र, वेदादिशास्रों का समुचित ज्ञानी तथा शास्त्रीय विषय को समझाने (उपदेश करने) में प्रवीण होना चाहिए। जो विरक्तधर्म के पालन में लगा रहने वाला हो, भगवद्धयान- चिन्तन का अभ्यास वाला हो, सद्बुद्धिसम्पन्न तथा निग्रह-अनुग्रह में समर्थ हो, वही पंचसंस्कारप्रदाता गुरु के रूप में स्वीकार्य माना गया है। * पदपरामर्शः * श्रुतिस्तु 'नैषा तर्केण मातिरापनीया' (क. १.२.९) इति शाख्रज्ञानवतोऽपि स्वातन्त्रयेण ब्रह्मविद्यावाप्ति निषेधति सँव तदवाप्त्युपायं सूचयन्त्याह -- "तद्विज्ञानार्थं गुरुमेवागच्छेत्‌’ (मु. १.२.१२), 'आचार्यवान्‌ पुरुषो वेद’ (छा. ६.१४.२) इत्यादिभि:। पूर्वोक्तानां ताणादिसंस्काराणां भगवदवाप्तावङ्गत्वेनोक्तानामाचार्यं विनानुपलम्भादेकसम्बन्धिज्ञानन्यायेन तत्स्मरणं युक्तं समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्‌" (मु. १.२.१२) इति श्रुत्युक्तलक्षणमनुसन्धाय, तदेव द्वाभ्यां श्लोकाभ्यां विवणोति -- यतेन्द्रिय इत्यादिना/ श्रोत्रियत्वं वेदवेदाङ्गपारगत्वं, वेदान्तार्थपारगत्वं वा तस्य चावृजिनत्वमकामहतत्वञ्च श्रुत्यापेक्षितं यश्च श्रोत्रियो वृजिनो कामहतः' इति श्रुतेस्तत्र कामहतत्वेन विषयवैतृष्णयमद्रजिनत्वेन शास्रविध्यनुष्ठानेन निष्पापत्वं सूचितं भवति। 'ब्रह्मनिष्ठम्‌’ इत्यनेन नित्यं ब्रह्मानुसन्धानेन लन्धापरोक्षानुभवत्वं निर्दिश्यते। भगवतापि 'उपदेक्ष्यान्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः (गी. ४.३४) इत्यु्तवा ज्ञानिनः पदवाक्यन्याय्रमाणनेपुण्यं संसूच्य पुनस्तत्वदर्शिनः कृतनरह्मसाक्षात्कार- त्वकथनेनोभयोर्भेदः प्रदर्शित:, तेन साक्षात्कारवद्धिरुपदिष्टमेव ज्ञानं फलपर्यवसायीति सूचितमू; ज्ञानस्य परोक्षापरोक्षसाक्षात्कारभेदेन द्वैविध्यं प्रकाशितम्‌। रामायणटीकाया- माचार्यलक्षणमुक्तं “आचार्यो वेदसम्पन्नो विष्णुभक्तो विमत्सरः। मन्त्रज्ञो मन्रभक्तश्च सदा मन्त्रार्थ: शुचिः। गुरुभक्तिसमायुक्तः पुराणज्ञो विशेषतः? इति। एवं श्रुतिस्मृतीहाससिद्धमाचार्यलक्षर्णं विम्र॒श्य निर्मथ्य युबोधसरण्यावतारयति -- यतेद्विय इत्यादि द्वादशलक्षणवान्‌ देशिक आचायो मत इति भावः। यतेन्द्रिय इत्यनेन निग्रहीतेन्वरियत्वार्थप्रकाशनेन चिचैकाग्रता सूच्यते, तेन तपःसम्पन्नत्वसूचनेन

९२ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

आपस्तम्बोक्ताचार्यलक्षणं समाहितत्वमुच्यते। शुचिरिति बाह्याभ्यन्तशुद्धिरुच्यते, तेन “यक्ष श्रोत्रियो व्रजिनो कामहत: ' इति श्रुत्युक्ताव्रजिनत्वं निष्पापत्वं परामृश्यते। शुद्धवेशध्षक्‌ सदाचारपर इत्युभाभ्यां शाख्रविहितकर्मानुष्ठानरूपा सदाचारनिष्ठोच्यते। सुकुलोद्रव इत्यनेनापस्तम्बोक्तं सद्वंशप्रसूतत्वरूपमाभिजात्यं प्रकाशितम्‌, तद्विना वेदप्राप्तेरसम्भवात्‌। यथोक्तम्‌ आभिजनविद्यासमुदेतं समाहितं संस्कतरिमभीप्सेत्‌' इति। विद्या ददाति विनयम्‌” इति निसर्गविनयं विद्याजन्यत्वेनोक्तमाह -- नप्रोऽनुद्धतचेता इति यावत्‌। शास्त्रज्ञ इति शास्रं वेदः, तज्जानातीति वेदसम्पन्नतोच्यते, स्वरूपतोऽर्थतश्च तज्ज्ञातेति भाव:। व्युत्पतत्यभिव्यक्तिभ्यां युक्त एव शिष्याववोधने नैपुण्यं धत्त इत्याह -- देशनापटुरिति। एतेन गृणातीति गुरुपदार्थोऽनुस्मारितः। केवलाध्ययनस्य स्थाणुरिवोत्युक्तचा निगदेनैव शब्द्यत इति कथनेन निन्दितत्वा्दर्थ पर्यालोच्य यावद्विवक्षितार्थप्रतिपादनक्षमशन्दप्रयोगवित्वमत्रोच्यते। अत एव चाचार्यस्य देशिक इत्यन्वर्थसञ्जेति। बिरक्तधर्मीनिरत इत्यनेन श्रोत्रियश्चाकामहतश्चेति श्रत्यपेक्षितार्थः सूच्यते, भागवतधर्माश्रयणेन निवृत्तिनिष्ठ इत्यर्थः। तस्य लौकिकविषयं विहायालौकिक- विषयप्रीतिमाह -- ध्यानाभ्यासी। ध्यानं भवदुपासनं तत्रैकतानतायै प्रयत्नशीलो- 5भ्यासनिरतो वेत्यर्थः, ‘अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय’ (१२.९) इत्युक्तेः। तस्य दार्ढ्यायापेक्षितं भागवतशाखररहस्यार्थानृसन्धानं विधातुं ्रहणधारणो- हापोहार्थविज्ञानादिविशिष्टबुद्धिसम्पदुच्यते -- सुबुद्धिमान्‌। तेन दुरूहाणां अन्धगन्धीनां विशकलने सामर्थ्य सूच्यते, किञ्च नवनवोन्मेषशालिनी बुद्धिः प्रतिभोच्यते, तेन प्रतिभया गुहीतमप्यर्थ नवीकृत्योपस्थापयितुं क्षमता प्रकाशिता भवति। शिष्याणां निग्रहानुग्रहशक्तिमत््वं वदति -- समर्थ ड्रति। अत्र यतेत््रियसुकुलोद्भवशास्रज्ञेति पदेः श्रोत्रियत्वं प्रकाशितत्वं ध्यानाभ्यासीत्यादिना बह्मनिष्ठत्वञ्चेति। गुरूच्चारणानुच्चारणरूपाक्षरराशिग्रहणरूपं शाख्रश्रवणमेव स्वाध्यायः, तत्सिद्धौ गुरुमुखाद्विहितस्वाध्यायेनावाप्तवेद उच्यते -- आहिवज्चानदाढ्याय तत्वयाथार्थ्यो- पलब्धये गुरुशास्त्रोक्तार्थानां सपरिकरेहेतुभिरनुमानं मननमिदमेवमेवेति हेतुतो हृदये प्रतिछापनं, तच्च कुशाग्रधिषणैरेव कर्तु शक्यामिति निदिध्यासनं तूपासनमेव। शुचित्वसदाचारपरत्वसुबुद्धिमत््वनम्रत्वादिकमात्मगुणजातममानित्वमदम्भत्वमित्यादिना भगवद्वीतात्रयोदशाध्यायवर्णितरीत्या प्रकर्षनोधकम्‌। इत्यं संस्काय्प्रदातृत्वेनाध्यात्ममार्ग- प्रवर्तकस्याचार्यस्यापेक्षितगुणा इमे सन्तीति प्रतिपाद्यैवंविधो देशिक आचायों यथाशास्रमुपादेयत्वेनाभिमत इति विवक्ष्यते। तथा शास्त्रज्ञ इत्यनेन श्रवणं सुबुद्धिमान्‌ देशनापटुरित्यनेन मननं ध्यानाभ्यासीत्यनेन निदिध्यासनं सूचितम्‌। किञ्च शास्त्रज्ञ इत्यनेनाधीति:, सुबुद्धिमान्‌ इत्यनेन बोधः, विरक्तधर्मीनिरतः, सदाचारपरो

चतुर्थप्रश्नोत्तरे मुक्तिसाधननिरूपणम्‌ ९३

ध्यानाभ्यासीत्यनेनाचरणं समर्थो देशनापटुरित्यनेन च.प्रचारणयुच्यते। एतेन चतसृष्वपि विद्यावस्थासु समधिगतप्रावीण्यमाचार्यलक्षर्ण निर्दिष्टम्‌। करणविघाततद्वैकल्य- दुर्व्यसनादिप्रयुक्तजुगुप्सोपहास्यत्वादिदोषसद्धावनिषेधे तात्पर्य लक्ष्यते, तत्सत्वे तत्स्वरूपानुगुणगौरवनाशात्‌। चाष्टावक्रस्य वेरूप्यमपि गौरवनाशकतया ग्रहीतमिति चेत्र ज्ञानादिसत्वेछपि तदंशे न्यूनताया अनपलापात्‌। वस्तुत उत्कटदुष्कर्माविपाकस्य हीनाङ्गत्वादे: धर्मशास्रे स्वीकृतत्वादसाध्यरोगादेश्ष क्वचिदभिशापप्रयुक्तत्वनिरूपणाच्च शास्रोपेक्षा। महदतिक्रमञ्चात्र हेयतानीजम्‌।

हीनाङ्गो ह्याधिकाङ्गश्च कपटी कृष्णदन्तवान्‌ नेत्ररोगी कुष्ठी वावदूकश्च वामनः ।।६५।। व्यसनी बहुनिद्रश्च कुनखो बहुभोजनः नेदूशो देशिको योग्यो मुमुक्षोर्मुक्तिसाधने ।।६६।। * संवित्करः # जो कम या अधिक अंग वाला हो, कपटी, काले दाँतों वाला, नेत्ररोगी, कुष्ठरोगी, निरर्थक अधिक बोलने वाला तथा वामन (बहुत छोटे कद वाला हो) -- वह मुमुक्षु की मुक्ति के लिए सदगुरु बनने योग्य नहीं है। जिसे गाँजा-बीड़ी- जैसा कोई व्यसन हो, जो अधिक सोता हो, जिसके मलिन एवं बड़े-बड़े नख हों, प्रमाण से अधिक भोजन करता हो; शास्त्र की दृष्टि से मुक्ति के लिए ऐसा पुरुष आचार्यरूप में मान्य नहीं है। * पदपरामर्शः * कदा पूर्वोक्तगुणविशिष्टोऽपि जन आचार्यत्वेन नाङ्गीकार्य इति बोधयितुमाह -- हीनाङ्केत्यादि श्लोकद्रयेन। यथा द्वादशाभिर्विशेषणैराचार्यत्वाधायकगुणाः सूचितास्तथैव द्रादशदोषहेतुकं तद्विघातमाह -- हीनाङ्ग इति। नात्र द्वादशदोषनिकरेऽपितु प्रत्येकं हेयतया तदनुपयुक्तता विश्राम्यति। यद्यपि सर्वथानवद्यता केवलं भगवति, लोके तथानुपलन्धेराचार्यत्वं निर्विषयमेव स्यात्तथाप्यभिगम्यत्वादिनाशकोत्कटपापस्य तदनुरूपपरिणामभोगकालेऽपि विधवामुखदर्शनादिवद्धेयता दुर्निवारा, शातातपोक्तवनुसार- मजाघाती गोवधी मातृहा परोपहासकृत्कन्दयूलहारी त्रपुहारी मधुहारी वस्रहारी यथाक्रममधिकाङ्ग: कुष्ठ्यन्धः काणो हृस्वपाणिनेत्ररोगवान्‌ विकृताक्ष: कृष्टरोगवाश्च भवाति, अत्रैव तत्पुत्रादिकरणीय्रायश्चित्तनिरदेशोऽपि दृश्यते। अङ्गवैकल्यमङ्गाधिक्यञ्चोभयथा सामुद्रिकशा्रोक्याऽ माङ्गल्यं सूचयतो नेत्ररोगः कुछता चोत्कटपापं निर्दिशति/ प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्राहुरिव वामन इत्युक्तप्रकारेणो-हास्यत्वम्‌।

९४ श्रीवेष्णवमताब्जभास्कर:

केवलं पूर्वदुष्कर्मविपाको5पिठु साम्प्रतिकचेतोमालिन्यमाह -- कपटीति। एतेन गूढविप्रियकर्तृत्वं सूच्यते। चेत: कार्य वस्तुयाथात्प्यनिश्चयो नान्याहितघातकं कापट्यम्‌, आर्जवं हि अह्मस्वभावः। केवलं शास्रोपदेशेनेव, स्वाचारेणापि शिक्षयत्याचार्यः, स्वयमाचरते यस्मादिति तन्निरुक्ते। मुखस्य जुगुप्पावहत्वात्सोम्यत्वनाशं वदति कृष्णदन्तवान्‌। दन्तेषु काष्ण्य दन्तधावनाद्यभावजन्यं भवतु ताम्बूलादिभक्षण-व्यसनकरतं वास्तु, उभयथापि.प्रमत्तत्वं विलासित्वं वा सूचयति। तादृशदन्तकाष्णयात्‌ प्सादस्मितेष्वपि वैरूप्यकृतं भीषणत्वं जनयति। कुनखीत्यनेनापि पूर्ववदसभ्यत्वं गम्यते। साम्प्रतिकाचारदोषसन्ततिमाह नहुभोजनो बहुनिद्र डति। यस्तु स्वयं परिणाममननुसन्धाय ग्रमाणाधिकं भुङ्के, समधिकं शोते, तमोगुणप्राबल्यात्स कथं साधकेभ्यो मितभोजित्वं ग्रातरुत्थावित्व वा शिक्षयेदिति भावः। व्यसनशन्दोऽनेकार्थकः, विपद्यपि दृष्टोत्र तद्योगादतिमात्रावसादशीलः, सर्वदा विपद्ग्रस्तः, तमालताम्बूलादि- भक्षणव्यसनासक्तो वा कथं संसारदुःखनिमग्नशिष्यदुः खं व्यपोहयेदिति भावः। आचार्यातूगुणं हि मनःप्रसादः सौम्यत्वमित्याद्युक्तम्‌। मितं सारं वचो हि वाग्मिताचायपिक्षिता, तद्विरुद्धं वावटूकत्वमसम्बद्धबहुप्रलापित्वं तद्वौरवमपनयति। ज्ञानवानपि यदि ज्ञानानुरूपं चरति ताहि कस्य दोष इत्यत्र भगवान्‌ समाधत्ते जीवस्तु प्र्रतिमनादिकालम्रवृततवासनामेव यातीति शाक्तो निग्रहस्तस्य नियमनं कर्तु नार्हतीति। इत्यं शरीरवाङ्मयमानसदोषैप्रस्ता विद्वांसोऽप्याचार्यत्विन नाङ्गीकार्यास्तेषां मुमुक्षृ्ञानोपदेशेन मोक्षसाधने युक्तत्वेन निषिद्धत्वादित्यलं दोषविवेचनेन।

श्रद्धान्वितो विशुद्धात्मा मेधावी विनयी पटुः कुलीनः सच्चरित्रश्च बुद्धिमान्‌ ब्रततत्परः ।।६७।। गुरुशुश्रूषणे शक्त आज्ञाकारी जितेन्द्रियः अनुल्वणो भक्तिनिष्ठः शिष्यः कार्यस्तु देशिकैः ।।६८।। * संवित्करः # आचार्य द्वारा ऐसे भक्तिसम्पन्न समर्पित व्यक्ति को शिष्य बनाया जाना चाहिए; जो श्रद्धावान्‌, शुद्ध मन वाला, मेधावी, विनम्र, कार्यदक्ष, सत्कुल में उत्पन्न, चरित्रवान्‌, बुद्धिमान्‌, संकल्पपालन में दृढनिश्चय वाला, जो गुरुसेवा में समर्थ, आज्ञाकारी, जितेन्द्रिय, शीघ्र उद्विग्न या क्रोधयुक्त होने वाला हो। * पदपरामर्शः * परस्परापेक्षत्वेन गुरोर्गरत्वं शिष्यत्वनिरूपितमिति गुरुलक्षणमभिधावेदानीं शिष्यलक्षण- मभिधत्ते -- श्रद्धान्वितेत्यादिना श्लोकद्वयेन पञ्चसंस्कारद्वारा स्वपरस्वरूपयाथार्थ्यनोधेन

चतुर्थप्रश्‍नोत्तरे मुक्तिसाधननिरूपणम्‌ ९५

भगवद्धक्तावधिकारावाप्तये तदर्थित्वसामर्थ्यापर्युदस्तत्वविचारस्य सर्वथौचित्यादत्र अ्रशान्तचित्ताय शमान्वितायेति श्रोतं विद्याधिकारिलक्षणमन्वेतव्यम्‌। वेदान्तविद्याधिकारि- शिष्यलक्षणप्रस्तावे 'प्रशान्ताचिताय जितेद्धियाय प्रहीणदोषाय यथोक्तकारिणे। गुणान्वितायानुगताय सर्वदा प्रदेयमेतत्सततं मुमुक्षवे” इत्युक्तम्‌। आह श्रुतित "शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वात्मन्येवात्मानं पश्याति’ इति। श्रुत्यानया संवददस्ति स्मुतिवचनमिदं “शान्तो विनीतः शुद्धात्मा श्रद्धावान्‌ धारणक्षमः। समर्थश्च कुलीनश्च प्राज्ञः सच्चारितो ब्रती। एवमादिगुणेयुक्तश्शिष्यो भवति नान्यथा' इति। एतच्छुतिस्मृतिसिद्ध शिष्यलक्षणं बिम्रश्वाचार्यचरणः शिष्याणा- मपेक्षितगुणाख्यानविधया प्रस्तौति श्रद्धान्वित इति। गुरुवेदान्तवाक्योष्विदमित्थमेवेत्या- कारिकास्तिक्यवुद्धिः श्रद्धा, तयान्वितरिशष्यः कार्यों देशिकैरित्यन्वयः। ज्ञानावाप्तयेऽस्या अन्तरङ्गसाधनत्वं भगवानेवाह -- “श्रद्धावॉल्भते ज्ञानम्‌” इति, ग्रभावादिकमनुमाय जातश्रद्धस्य क्षणिकप्रतीत्या तादृशफलापादकत्वमित्यत आह -- विशुद्धात्मेति। विशुद्धः कापट्यादिरहित आत्मान्तःकरणं यस्य, तथाभूतः। एतेन सत्त्वशुद्धिः कल्याणभावश्च बोध्येते, तेन कामरागासूयावञ्चनादिदोषनिवृततिरुच्यते, विशुद्धान्तः करणे विमले मणाविवाचारयोपदेश: स्फुट प्रतिफलतीति भावः। आत्मातिरिक्तविषयरागराहित्य- प्रतिपादनात्सञ्जातमोक्षाभिलाषत्वं प्रकाश्यते। मेधा प्रतिभाऽस्त्यस्येति मत्वर्थीयो विनि:। आचार्योपदिष्टेष्वर्थेष्वप्रच्युति: प्रत्युत्पत्रमतिर्वा, नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा वा मेधा, तद्योगाच्छिष्यस्य व्यवहारकाले उचितार्थस्य शीघ्र प्रतिभानं जायते। बुद्धिमानित्यनेन ्ुतार्थविस्मरणराहित्यमुच्यते। अतो श्रवणग्रहणधारणोहापोहार्थतिश्चवलाभायोभयोषादानम्‌। विनीते विद्यावतिष्ठत इति तदनुगुणपात्रतामाह -- विनयीति। जातिकुलबिद्याद्यभिमान- मुत्सार्य गुरुजनेषु विनयातिरेकेण वर्तमानत्वं लभ्यते। तेनाचार्यवश्यत्वं सूचितम्‌। केवल नग्रतापितु सर्वविधकोङ्कर्निव्तिसामर्थ्यमप्यपेक्षितमित्याह -- षद्टरिति। तथात्वेऽपि सर्वविधकेङ्कर्यानुगुणवंशशुद्धिमाह -- कुलीनः; सत्कुलप्रसूततया कुलाचावणबुद्धिरिति भावः। कुलीनेष्वपि क्वचिदाचारदोषो दृश्यत इत्यत आह -- सच्चारित्र इति सत्रशस्तं चरित्रमाचारो यस्येति शिष्टाचारनिष्ठोच्यते। एतेन सद्गृत्तताऽ पेक्षितोक्ता। प्रमाद: सर्व नाशयतीति शिष्यस्य टुढनिश्चयत्वमाभिधत्ते ब्रततत्पर इति। स्वसङ्कल्पानुसारेण यावत्फलावाप्ति दाढ्येण शास्रोदितसाधनपरत्वमुच्यते। 'यथा देवे तथा गुरौ' (8.६. २२) इत्युक्तातुसन्धानेन ज्ञानदात्राचार्यप्रणिपातपरिप्रश्न- सेवादिनिरतर्त्वं वदति -- गुरुशुश्रूषणे शक्त इति। एतेन पूर्णमनोयोगेन सवार्थिसाधकाचार्यसेवनप्रीणनपरत्वं निदिश्यते यस्पाद्देवो जगन्नाथः कृत्वा मर्त्यमयीं